Zani i Naltë – Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar (1923), sanksionim i mëvetësisë së Bashkësisë Islame të Shqipërisë dhe themel i zhvillimit kombëtar dhe bashkëkohor të saj

Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar (1923), sanksionim i mëvetësisë së Bashkësisë Islame të Shqipërisë dhe themel i zhvillimit kombëtar dhe bashkëkohor të saj

Feb 26, 2020 Zani i Nalte Histori, Studime 0

Me rastin e 97 vjetorit të Kongresit të Parë Mysliman Shqiptar dhe themelimit të Komunitetit Mysliman të Shqipërisë

nga Prof. Dr. Gazmend Shpuza

Abstrakt

Kongresi Mysliman Shqiptar përfaqëson një ngjarje shumë të rëndësishme jo vetëm për jetën fetare dhe shoqërore të Shqipërisë, por edhe për jetën politike kombëtare të mbarë popullit tonë. E, megjithatë, në të kaluarën është trajtuar shkarazi, kryesisht nga autorë të huaj. Mosvlerësimi i saj në të kaluarën dhe lënia e saj në hije kohët e fundit nuk mund të shpjegohet vetëm me qëndrimin e shtetit komunist ndaj besimeve fetare dhe organizmave të tyre.

Kongresi Mysliman i vitit 1923 edhe pas përkujtimit të 75-vjetorit të tij, në vitin 1998, ende pak ka tërhequr vëmendjen e opinionit publik, por edhe shkencor. Kjo gjë mund të thuhet edhe sot, kur po bëhet kaq zhurmë rreth rrezikut të fundamentalizmit islamik në vendin tonë. Fjala në të vërtetë, siç e dëshmon dhe qëndrimi (pak të quhet indiferent) ndaj vendimeve të këtij Kongresi, është për një zhurmë, e cila, në të vërtetë është fryrë artificialisht në një shkallë jo të vogël.

Paragjykimet ndaj bashkësisë islame shqiptare, të konsideruara tejet të prapambetura, si dhe paragjykimet ndaj vetë besimit islam, të quajtura thjesht vetëm si një trashëgimi e sundimit disashekullor osman, kanë penguar vlerësimin e rëndësisë së Kongresit Mysliman Shqiptar të vitit 1923. Edhe pse përballë dokumentesh autentike të njohura deri më tani, dhe të një veprimtarie konsekuente në frymën e tyre, këto paragjykime nuk kanë lejuar të lexohen dhe të vlerësohen vendimet e tij, të cilat mund të quhen pa frikë historike. Për rrjedhim, nuk ka arritur të vërehet dhe të dalë në pah, si dhe sa duhet, karakteri thellësisht kombëtar dhe përparimtar i tyre në rrafsh jo vetëm fetar, por edhe kombëtar.

Në fund të shekullit të kaluar është pranuar, se Kongresi Mysliman Shqiptar përfaqëson një ngjarje shumë të rëndësishme jo vetëm për jetën fetare dhe shoqërore të Shqipërisë, por (e)dhe për jetën politike kombëtare të mbarë popullit tonë. E, megjithatë, në të kaluarën është trajtuar shkarazi, kryesisht nga autorë të huaj.[1] Mosvlerësimi i saj në të kaluarën dhe lënia e saj në hije kohët e fundit nuk mund të shpjegohet vetëm me qëndrimin e shtetit komunist ndaj besimeve fetare dhe organizmave të kohës.

Kongresi Mysliman i vitit 1923 pas përkujtimit të 75-vjetorit të tij, në vitin 1998, filloi të tërhiqte jo vetëm vëmendjen e opinionit publik, por edhe të atij shkencor. Kjo përkujtim asokohe edhe sot e kësaj dite, kur po bëhet kaq zhurmë rreth rrezikut të fundamentalizmit islamik në vendin tonë, ka rëndësi jo te vogël jo vetëm për bashkësinë islame, por për mbarë shoqërinë shqiptare brenda dhe jashtë kufijve të vendit tonë. Fjala në të vërtetë, siç e dëshmon dhe qëndrimi e deri te reflektimi pak të quhet indiferent ndaj vendimeve të këtij Kongresi, ndikon jo për mirë që kjo zhurmë të fryhet artificialisht në një shkallë jo të vogël.

Paragjykimet ndaj bashkësisë islame shqiptare, të konsideruara tejet të prapambetura, si dhe paragjykimet ndaj vetë besimit islam, të quajtura thjesht vetëm si një trashëgimi e sundimit disashekullor osman, kanë penguar vlerësimin e rëndësisë së Kongresit Mysliman Shqiptar të vitit 1923. Edhe pse përballë dokumentesh autentike, të njohura deri më tani, dhe të një veprimtarie konsekuente në frymën e tyre, këto paragjykime nuk kanë lejuar të lexohen dhe të vlerësohen vendimet e tij, të cilat, pa frikë, mund të quhen historike. Për rrjedhim, nuk ka arritur të vërehet dhe të vihet në pah, si dhe sa duhet, karakteri thellësisht kombëtar dhe përparimtar i tyre në rrafsh jo vetëm fetar, por edhe kombëtar.

Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar përfaqëson organizimin fetar mbi baza kombëtare të shumicës së popullsisë shqiptare, i pari dhe, deri pas ngjarjeve që e pasuan në Anadoll, pas fitores së Revolucionit Kombëtar Turk, i vetmi i këtij lloji në të gjithë botën islame. Prandaj, thirrja, organizimi dhe vendimet e Kongresit të Parë Mysliman kanë jo vetëm një rëndësi historike; për vetë zhvillimet e debatet që nuk mungojnë në shoqërinë shqiptare dhe jashtë saj, përfshi dhe Komunitetit Mysliman të Shqipërisë këto vendime marrin një rëndësi të veçantë aktuale, duke u përditësuar sa vjen e më tepër.[2]

Popullsia shqiptare, në mënyrë të veçantë pjesa myslimane, në kohën kur u mbajt Kongresi, kishte pak vite që kish dalë nga një sundim i gjatë i një perandorie ku mbizotëronte sistemi osman i mileteve.[3] Megjithëse tepër liberal, ky sistem ishte i rrezikshëm për mbijetesën e njësuar kombëtare të shqiptarëve për shkak të shenjës së barazimit që ai vinte midis fesë së nënshtetasve të saj dhe kombësisë së tyre. Përballë kësaj politike bizantiniste, myslimanët shqiptarë nuk e identifikuan veten sipas kritereve fetare. Ata, edhe pse shumica e tyre pranuan Islamin, në sajë të tolerancës që karakterizon besimin islam, nuk dëshmuan shenja intolerance dhe prirje mbizotërimi ndaj bashkëkombësve të vet të krishterë. Përkundrazi, është kjo shumicë, e cila tolerancën dhe harmoninë fetare midis të krishterëve ortodoksë dhe atyre katolikë, të trashëguar nga periudha paraosmane, e ngritën atë në një shkallë më të lartë dhe e shndërruan në bashkëjetesë fetare.[4]

Kleri atdhetar dhe opinioni publik i të tri besimeve, pas formimit dhe sidomos pas fillimit të konsolidimit të shtetit shqiptar, përmes organeve të veta të shtypit, ngrinte me forcë dhe kërkonte nga organet shtetërore e qeveritare ndihmë për të siguruar shkëputjen e organizmave fetare në Shqipëri nga qendra, të cilat kishin punuar, ose dhe vijonin të punonin në dëm të çështjes kombëtare shqiptare dhe, në radhë të parë, kundër bashkimit kombëtar të shqiptarëve. Fill pas mëvetësimit të teqesë bektashiane dhe të kishës ortodokse u shtrua konkretisht edhe çështja e organizimit fetar të shumicës së shqiptarëve, pra, të myslimanëve mbi baza kombëtare.

Nisur nga kërkesat e parashtruara nga qytete të ndryshme[5], Gjyqi i Lartë i Sheriatit kërkoi nga organet kompetente shtetërore lejen për mbajtjen e Kongresit Mysliman. Qeveria e Tiranës, me anën e një shpalljeje, lejoi organizimin e një mbledhjeje të përgjithshme për formimin e Këshillit të Myslimanëve.[6]

Shtypi shqiptar i kohës, duke vlerësuar lart këtë forum, sqaronte se ai nuk kishte një karakter thjesht fetar, sepse i kapërcente së tepërmi interesat e fushës së cilës do t’i kushtohej.

Për shkak të përvojës së hidhur të trashëguar dhe për vetë rrethanat në të cilat zhvillohej shteti modern shqiptar, organizimi i besimeve fetare në Shqipëri, në përgjithësi, merrte ngjyresa të theksuara politike kombëtare me rëndësi të posaçme për të ardhmen jo vetëm të myslimanizmës në Shqipëri, por edhe për konsolidimin e shtetit shqiptar dhe për ardhmërinë e mbarë kombit shqiptar. Me këtë bindje elita islame i hyri punës për organizimin e Kongresit, synimi më i parë i të cilit ishte mëvetësimi i Xhamisë Shqiptare.

Shtypi shqiptar[7] ishte i vetëdijshëm se domosdoshmëria e marrjes së masave për organizimin e bashkësisë islame të Shqipërisë mbi baza kombëtare dhe sa më përparimtare, kushtëzohej nga pozita gjeopolitike e vendit tonë:

“Një ndryshim të tillë, – shkruhej ato ditë nëpër faqet e tij, – neve shqiptarët duhet ta ndjejmë më shumë për nevojë, sesa turqit; se duhet të marrim parasysh që ndodhemi në mes të Evropës dhe nuk mund të qëndrojmë indiferentë përpara ndryshimeve sociale, se është frika që armonia qytetnore na hedh jashtë rrethit të saj dhe kështu fati ynë do të qëndrojë në errësirë dhe demoralizim”.[8] Siç shihet kemi një shikim sa kurajoz aq dhe përparimtar të gjendjes gjeopolitike, gjeofetare dhe, pse jo, mund ta quajmë dhe gjeoshoqërore.

Nisur nga kjo analizë realiste dhe largpamëse, po në faqet e shtypit shqiptar të kohës, shprehej bindja se vendimet që do të merreshin në Kongresin e thirrur, do të ishin “baza e përparimit dhe do t’i përgjigjen plotësisht interesave të shtetit dhe të kombit shqiptar”. Një qëndrim thellësisht atdhetar.

Mendimet e parashtruara në shtyp rreth synimeve të Kongresit ishin shprehje e shqetësimeve të rretheve fetare islame të elitës dhe masës së besimtarëve e më gjerë. Ato qenë shprehje e një mendësie popullore, e cila gjallonte midis vetë masës së besimtarëve, rreth së ardhmes së bashkësisë islame në Shqipëri, rreth rrugëve të konsolidimit të saj në Ballkan dhe në Evropë.

Organizatorët e Kongresit të Parë Mysliman dhe të gjithë ata që u mblodhën aty ishin pasardhës të intelektualëve atdhetarë myslimanë, të cilët në shekuj i shpëtuan kurthit të njëjtësimit të besimit me kombësinë. Për më tepër, klerikë atdhetarë si Hoxha Hasan Tahsini, Omer efendi Prizreni, Shejh Mustafa Tetova, Daut efendi Boriçi, Salih efendi Hylja, duke iu kundërvunë sistemit osman të mileteve, në momentet më të rëndësishme të saj, dolën në ballë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për çlirimin kombëtar të mbarë shqiptarëve pa dallim besimi. Krahas tyre, deri në vitin 1912, u dalluan mjaft klerikë të tjerë të lartë të besimeve të tjera.

Nismëtarët, organizatorët dhe pjesëmarrësit e Kongresit qenë veprimtarë të dalluar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në periudhën e fundit të sundimit osman. Ata kishin marrë pjesë aktivisht në lëvizjen për organizimin e klubeve atdhetare, për hapjen e shkollave kombëtare, për përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe me alfabetin latin.

Për të ilustruar sa u tha më sipër, mjafton të kujtojmë qëndrimin atdhetar dhe të vendosur që Haxhi Vehbi Dibra, Hafiz Ali Korça, Hafiz Ibrahim Dalliu e të tjerë mbajtën në Kongresin e Dibrës, të vitit 1909. Ata u imponuan qeveritarëve të rinj xhonturq futjen në programin e Kongresit, kërkesa të cilat çonin në sendërtimin e programit autonomist të Rilindjes. Ata u imponuan organizatorëve të Kongresit edhe kërkesën për hapjen e shkollave shqipe dhe mësimin e gjuhës shqipe me alfabetin që dëshironte populli. Kjo kërkesë e tyre përputhej plotësisht me vendimin e Kongresit të Manastirit.[9] Për shkak të veprimtarisë atdhetare, me të cilën iu kundërvunë politikës antishqiptare të xhonturqve, ata dhe mjaft të tjerë u ndoqën dhe u persekutuan egërsisht nga ekspeditat ndëshkimore të komanduara nga gjeneralë, si Shefqet Turgut pasha. Me dhjetëra qenë hoxhallarët që u arrestuan, u rrahën publikisht, u burgosën dhe u internuan, gja që nuk kishte ndodhur, çka vlen të vihet në pah dhe të theksohet, me klerikët e besimeve të krishtera.[10]

Drejtuesit fetarët atdhetarë të sipërpërmendur jo rastësisht u rreshtuan në radhët e para të Lëvizjes Kombëtare antiosmane. Në këto pozicione ata u gjendën jo vetëm në sajë të atdhetarizmit, por edhe për shkak të formimit të tyre intelektual, jo vetëm teologjik. Ata përfaqësonin në të njëjtën kohë personalitete të shquara të kulturës islame. Shumë prej tyre qenë njohës të thelluar të kësaj kulture: të gjuhëve të Lindjes, të filozofisë, të moralit, të së drejtës e, në mënyrë të veçantë, të letërsisë. Me këtë formim ata dëshmuan një shkallë të lartë vetëdijesimi atdhetar.

Edhe pse nuk qenë shkolluar në Perëndim, shumë nga këta hoxhallarë, myderrizë, shehlerë e të tjerë, njihnin gjuhët arabisht, persisht e turqisht, gjuhë që dhanë mundësinë të njihnin thellësisht, atë që Fan Noli ynë i madh e quan rrënjët e Qytetërimit Evropian; Përlindjen e shkëlqyer të Persisë, që buronte drejtpërdrejt nga qytetaria greko-romane prej së cilës lindi Përlindja arabe, e cila, nga ana e saj, përmes Spanjës, influencoi Evropën medievale dhe gatiti Përlindjen e madhe italiane, nënën e qytetarisë moderne.[11]

Qenë pikërisht këta intelektualë myslimanë, të cilët do të organizonin Kongresin Mysliman. Pra, jo rastësisht, ata u vunë dhe në ballë të përpjekjeve për organizimin e bashkësisë islame mbi baza kombëtare dhe moderne.

Vlen të nxjerrim në pah dhe të theksojmë gjithashtu, se nën udhëheqjen e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, pra edhe të këtyre klerikëve atdhetarë, myslimanët shqiptarë krah për krah me bashkatdhetarët e besimeve të tjera dolën nga sundimi pesëqindvjeçar i Perandorisë Osmane me identitetin e vet kombëtar të përcaktuar dhe të shprehur qartë. Ata u bënë ballë përpjekjeve për t’i trajtuar si turq ose si osmanlinj, rum ose grekë e latinë. Le të kujtojmë se sulltani ishte njëkohësisht dhe kalif i myslimanëve të të gjithë botës, ndërsa bashkëfetarët turq ende vijonin ta quanin veten myslimanë dhe etnonimi i tyre turk ruante një ngjyrë pezhorative të theksuar. Nga ana e tyre, myslimanët shqiptarë e përveçonin veten me krenari në bazë të kombësisë.

Ky identitet kombëtar, i përcaktuar qartë, krahas arsyeve dhe faktorëve të tjerë, kërkonte e impononte edhe një organizim të bashkësisë islame në Shqipëri mbi baza kombëtare. Ky qe një proces, i cili pat filluar që me qeverinë e Vlorës, e cila caktoi Haxhi Vehbi Dibrën si kryemyfti dhe Vesejl Nailin si kryekadi të Shqipërisë pa pyetur dhe pa marrë miratimin e Stambollit. Për ta çuar deri në fund këtë proces, të nisur që në ditët e para të Pavarësisë shqiptare, u mblodh, pas peripecive që kaloi shteti i ri shqiptar gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore, Kongresi Mysliman Shqiptar.[12]

Nga vendimet që do të merren në Kongres dhe nga jehona që ai do të ketë në shtyp del plotësisht e qartë, se gjithë shqetësimi i delegatëve ka qenë organizimi dhe funksionimi i bashkësisë islame shqiptare mbi baza kombëtare dhe sa më bashkëkohore. Ky kujdes shihet në detyrat që Kongresi vuri përpara Këshillit të Lartë të zgjedhur prej tij, duke filluar nga kujdesi për sigurimin e karakterit etnik shqiptar të vetëpërbërjes më të lartë të këtij organi të fesë myslimane në vendin tonë.

Kongresi mendohej që të merrej edhe me çështje të karakterit arsimor-kulturor, madje edhe shoqëror. Shtrohej me forcë, gjithashtu, të rishikohej gjendja sociale e gruas myslimane, kushtet e martesës dhe çështja e mbulimit të saj. Shtypi përparimtar shqiptar, duke u nisur nga këndvështrime largpamëse, vinte në pah domosdoshmërinë e marrjes së masave të nevojshme në këto fusha në Shqipëri, të diktuara, sipas tij, edhe nga veçoritë gjeopolitike të vendit tonë në raport me gadishullin e Anadollit e më tej.

Pavarësisht nga dëshirat, Kongresi realizoi detyrat më madhore dhe më të ngutshme që qëndronin para bashkësisë islame në Shqipëri, duke hapur rrugën për sendërtimin edhe të synimeve të tjera. Zhvillimi i punimeve të tij përgënjeshtroi paragjykimet e shtypit të huaj të shprehura rreth tij: “Ky kuvend pranë shtypit të huaj gjykohet keqas, gjithnjë me prapamendimet me të cillët të huejt luftojnë kundra Shqipnis. Kritikohet si një lëvizje e fanatizmës!…”, – shkruante gazeta “Shtypi”, në prag të hapjes së Kongresit, duke shprehur njëkohësisht bindjen se përfundimet e Kongresit do t’i hidhnin poshtë plotësisht ato.[13]

* * *

Mbledhja e parë e Kuvendit Mysliman, siç u quajt ai ndryshe, u mbajt më 24 shkurt 1923 në ndërtesën e Shoqërisë “Djelmënia dibrane” në rrugën e Dibrës.[14] Ajo u hap nga Vehbi Agolli.[15]

Vehbi efendiu në fjalën e tij theksoi, me të drejtë, karakterin liberal e demokratik të fesë myslimane, e cila i kishte të hapura lirisht portat për diskutimin e lirë të të gjitha problemeve që i interesonin botës myslimane, sepse, siç u shpreh fjalë për fjalë, ai, “me ndrimin e kohës ndërrojnë edhe gjykimet”.[16] Siç shihet, një nga nismëtarët, organizatorët dhe drejtuesit kryesorë të këtij Kongresi e kishte ideuar dhe konceptuar këtë tubim në përputhje të plotë jo vetëm me interesat e bashkësisë islame, por dhe me interesat e shtetit dhe të kombit shqiptar. Kjo detyrë e rëndësishme sa fetare aq dhe atdhetare mendohej të realizohej, çka është e kuptueshme, pa cenuar shtyllat e besimit islam. Pra ky tubim nuk do të ishte një mbledhje e zakonshme e organizmave të bashkësisë islame në Shqipëri. Kryetari i këtij Kongresi vinte në këtë mbledhje me një koncept të qartë dhe të gjerë të detyrave që qëndronin përpara bashkësisë islame në Shqipëri, me një koncept bashkëkohor të masave dhe të vendimeve që duheshin marrë nga delegatët e zgjedhur.

Në vijim të fjalës së tij të hapjes, Kryemyftiu i Shqipërisë, duke marrë parasysh gjendjen fetare të vendit, shtronte para mbarë besimtarëve myslimanë detyrën për të vënë mbi gjithçka bashkimin dhe vëllazërimin kombëtar të mbarë shqiptarëve, pa dallim besimi.

“Sikurse e dini zotëria e juaj, popullsia e Shtetit tonë përmbahet prej tre elementësh d.m.th. Mysliman, Katolik dhe Ortodoks, po në pikëpamje të Kombësisë në mest kemi një vllaznie të plotë e të patundëshme, e nuk mund të thohet e të kuptohet asnji send qi e tund atë vllaznie të plotë. Çashtja e fesë asht nji çashtje e posaçme e sejcilli asht i lirë për me e sigurue forcimin e fesë së vet. Ky organizim i fesë sonë asht vendosun qysh në Kongres të Dibrës. Fatzezë, po luftat ballkanike etj. e ndaluen këtë qëllim”.

Si pikënisje dhe si udhërrëfyes të të gjithë veprimtarisë politike, shoqërore dhe, kuptohet, gjithashtu edhe asaj fetare të shqiptarëve në kohët më të reja, atdhetari i mirënjohur Vehbi Agolli në fjalën e tij të mbajtur në hapje të Kongresit, nënvizon rëndësinë e madhe historike të Shpalljes së Pavarësisë, të ripohuar, të përforcuar dhe të kurorëzuar edhe një herë me Kongresin e Lushnjës. Gjithashtu, të tërheq vëmendjen fakti që kreu i klerit mysliman shqiptar i referohet në këtë moment kthese të organizimit të bashkësisë islame në Shqipëri, njërit prej tubimeve më të rëndësishme politike të shqiptarëve në fillim të shekullit XX dhe pikërisht Kongresit të Dibrës të vitit 1909. Dihet tashmë që në këtë kongres u parashtruan hapur dhe zyrtarisht, në kundërshtim me përpjekjet e xhonturqve, kërkesa me karakter të mirëfilltë politik kombëtar, të cilat hapnin, siç u theksua më sipër, rrugën për sendërtimin e autonomisë së Shqipërisë, për organizimin e arsimit kombëtar.[17]

Referimi i Vehbi Agollit në fjalën e tij të hapjes së Kongresit Mysliman, në radhë të parë, te Kuvendi historik i Vlorës nuk është i rastit. Ky referim diktohej jo thjesht sepse ai kishte qenë pjesëtar aktiv i Kuvendit e, madje, dhe qe zgjedhur, pas caktimit të Ismail Qemalit, Kryeministër i parë i Shqipërisë së pavarur, kryetar i këtij kuvendi historik e më pas edhe kryetar i senatit të dalë prej tij.

Në Statutin e vitit 1923 nga Kongresi Mysliman Shqiptar nuk bëhet fjalë për kurrfarë lidhjeje fetare organizative me Stambollin, as me Kalifatin dhe as me Shejhu-l Islamin. Gjithë organizimi dhe funksionimi i kësaj Bashkësie ishte menduar dhe ligjësuar i pavarur nga qendra botërore e islamit. Vlen të nënvizohet se në vendimet e Kongresit gjithashtu nuk parashikohej as të merrej leje dhe as miratimi për këto akte normative nga ana e organeve më të larta fetare ekzistuese deri më atëherë, as nga Kalifati, as nga Meshihati dhe as nga Shejhu-l Islami.

Statuti sanksiononte de jure atë gjendje të krijuar de facto që para 11 vjetësh, pas Shpalljes së Pavarësisë, me vendimin e Qeverisë së Vlorës për emërimin e Vehbi Agollit kryemyfti të Shqipërisë. Ky vendim u konsiderua, qysh në atë kohë, jo pa të drejtë, çka vlen të ritheksohet, si shkëputje e xhamisë shqiptare nga Stambolli.

Detyra kryesore e Këshillit të Naltë të Sheriatit të dalë nga Kongresi Mysliman përkufizohej në mënyrë të qartë pa asnjë mëdyshje:

“Të siguroj njisjen (bashkimin – G. Sh.) ndërmjet Muhamedanvet dhe të çfaqi shpirtin liberall Hyr dhe ndjerzuer të Muhamedanizmës me nji zhvillim modern (aser) e kombtar tuej bamë rreforma pa i prekë themelet fetare”.

Pra, pa u ngatërruar në parcelizimin dhe pronësimin mbi bazën e kritereve gjeografike të kulturave universale të Perëndimit dhe të Lindjes, delegatët e Kongresit Mysliman Shqiptar më 1923 u orientuan drejt në përcaktimin e detyrave themelore të bashkësisë islame në përputhje të plotë jo vetëm me interesat e saj në rrafsh fetar, por, mbi të gjitha, me interesat e atdheut të tyre.

Të ushqyer me arritjet më të mira të këtyre kulturave universale, delegatët e Kongresit Mysliman u orientuan ose u orientuan pa vështirësi në horizontet e paanë të qytetërimeve e të kulturave, në përputhje me gjendjen dhe pozitën e atdheut të vet, duke iu përgjigjur me përgjegjësi dhe në lartësinë e duhur detyrave që qëndronin para tyre.

Në detyrat që Kongresi shtroi përpara Këshillit të Lartë, të zgjedhur prej tij, bie në sy dukshëm kujdesi për sigurimin e karakterit etnik shqiptar të vetëpërbërjes së këtij organi qendror të fesë myslimane në vendin tonë. Në të do të bënin pjesë dy dijetarë ekspertë të së drejtës (ylema), dy shejh dhe dy civilë. Para së gjithash, anëtarët e Këshillit të Lartë të Sherijatit, siç përcaktohej qartë dhe pa asnjë mëdyshje në statut, duhej të ishin me kombësi shqiptare. Siç tregojnë zhvillimet e sotme në gjirin e bashkësive fetare në vendin tonë, kjo mbetet detyrë aktuale e rëndësishme për secilën prej tyre.

Shtypi i atyre ditëve njoftonte se Këshilli i Lartë, i dalë nga Kongresi, kishte marrë nismën për ndërmarrjen e reformave edhe për sa i takonte çështjeve praktike të besimit në përputhje me parimet bazë fundamentale të islamizmit. Midis risive të parashikuara, u mendua dhe u vendos, që të zëvendësohet arabishtja me shqipen në hutbe (predikim i xhumasë) që i paraprinte lutjes rituale të faljes të së premtes në drekë, në xhamitë kryesore të çdo qyteti. Kjo masë u zbatua sapo u mbyll Kongresi, në ceremonitë e organizuara me atë rast.

Një vend i veçantë në kuadër të reformave të parashikuara, iu dha masave që do të merreshin për zhvillimin e mësimit të fesë. Kjo detyrë do të realizohej, duke përgatitur libra e tekste për predikime fetare në “gjuhën kombëtare”. Ato do të hartoheshin dhe do të përgatiteshin, siç sanksionohej shprehimisht në statut, në përputhje me kërkesat e kohës, “simbas shekullit të sotshëm”.

Në zbatim të kësaj detyre Kongresi do të programojë punën për shqipërimin e veprave fetare islame, duke mos përjashtuar edhe vetë Librin e Shenjtë “Kur’anin”. Po të kemi parasysh shumë paragjykime që ekzistonin në mbarë botën islame, kjo nismë përfaqësonte një hap revolucionar jo vetëm për Shqipërinë. Kësaj detyre të vështirë dhe me shumë përgjegjësi iu vunë dijetarë të mirënjohur fetarë dhe laikë si Sh. Muka, F. Vokopola, etj. Midis tyre bie në sy, madje, edhe ndonjë bashkatdhetar i krishterë si I. M. Qafëzezi[18], por mbi të gjithë shquhet kleriku atdhetar Hafiz Ibrahim Dalliu.[19]

Siç shihet, nga jehona që pati në shtyp dhe nga vendimet e marra në Kongres del plotësisht e qartë, se gjithë shqetësimi i delegatëve pjesëmarrës ka qenë vënia e organizimit dhe e funksionimit të Bashkësisë Islame Shqiptare mbi baza kombëtare dhe sa më bashkëkohore. Synimi i përfaqësuesve më të lartë të myslimanëve shqiptarë ishte dhe mbetej, siç shpreheshin ata vetë, sigurimi i “një zhvillimi modern e kombëtar” të fesë islame në Shqipëri. Për vënien në jetë të kësaj detyre, siç u parashtrua dhe më sipër, parashikohej zhvillimi i reformave pa prekur themelet e besimit islam.

Rol të rëndësishëm në përfundimin me sukses të punimeve të Kongresit kanë luajtur dhe përfaqësuesit joklerikë myslimanë.

Lajmi për vendimin kryesor të Kongresit për mëvetësimin e xhamisë shqiptare, shkëputjen e saj nga organizmat qendrore botërore të islamit të kohës, u prit kudo me miratim dhe entuziazëm të theksuar nga gjithë opinioni publik shqiptar. U përshëndet nga të gjithë banorët e vendit tonë, duke u shndërruar në një festë të vërtetë, në të cilën morën pjesë banorë pa dallim besimi, madje, sipas rastit, edhe përfaqësues të autoriteteve qendrore dhe atyre lokalë. Në to u bënë lutje fetare, në të shumtën e herës, siç theksohet në njoftimet përkatëse, në gjuhën shqipe. Ky lajm i rëndësishëm u përshëndet edhe me të shtëna artilerie.

Korrespondenti i gazetës “Populli” shkruante ato ditë nga qyteti i Elbasanit, se me shpalljen e autoqefalisë së kishës ortodokse dhe të xhamisë, si ortodoksët ashtu dhe myslimanët i kishin treguar gjithë botës se shqiptarët fenë e konsideronin si një element ndërgjegjeje. Më 12 shtator 1922 dhe më 12 mars 1923 bota shqiptare, vazhdonte gazeta në fjalë, bënte dy hapa të sigurta përpara “në sheshin e bashkimit, tue i dhanë besimevet të ndryshme format qi u kanë hije e qi lypsesh t’i kenë”.

Kryetari i Bashkisë së Elbasanit, Kasem Sejdini, në përshëndetjen, që mbajti në mitingun e organizuar me këtë rast theksonte rëndësinë e vendimeve të Kongresit. Ato, sipas tij, shtronin para Bashkësisë Islame detyrën: “…të lartësojë shpirtin e fetarit muhamedan me ndjenja fetare tue i pajtue me ato të atdhetarizmës ashtu si kundër ka urdhnue Zoti vetë dhe na kanë këshillue gjithë Profetët”.

Autori i artikullit me titull nën pseudonimin “Shkodrani”, pas të cilit qëndron arsimtari veteran Shevqet Muka, duke e vlerësuar Kongresin “Një hap (drejt) përparimit”, uronte që vendimet e tij të çoheshin më tej në kongresin e ardhshëm të myslimanëve shqiptarë. Formimi i Bashkësisë Islame Shqiptare, theksonte ky intelektual përparimtar i kohës, kishte për qëllim që elementi mysliman shqiptar “të ngjallohet e të mëkambet për mbas parimeve të shëndoshta e të lira që ka, në vet veti feja Islame”.

Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar, duke sanksionuar pavarësinë e bashkësisë islame në Shqipëri, hapi, siç del nga jehona e tij, edhe dritën jeshile për emancipimin e femrave myslimane. Kjo detyrë do të realizohej në kongreset e ardhshme të kësaj bashkësie.

Në qëndrimet e matura të delegatëve të Kongresit Mysliman Shqiptar, ndoshta, edhe në tërheqjen e tyre, hëpërhë, nga ndonjë ide e hedhur më parë, kanë ndikuar jo pak, rrethe të caktuara panturke, si dhe qëndrime intolerante e madje provokative të një pjese të rretheve të klerit katolik vendas.

Thirrjet e lëshuara, pikërisht në këtë kohë, me kërkesën drejtuar besimtarëve myslimanë për të ndërruar fe ishin më shumë shprehje e frikës se shkëputja e lidhjeve me Kalifatin dhe, sidomos, pak më vonë, pas një viti, abrogimi i këtij institucioni do të shënonte, sipas këtyre paragjykimeve, në mos fundin, të paktën një dobësim të konsiderueshëm të vetë fesë islame. Thirrje të tilla kanë ushtruar një ndikim jo të paktë tek elementët myslimanë konservatorë, për frenimin dhe pengimin e nismave për kryerjen dhe çuarjen më tej të reformimit të praktikave fetare në kuadër të besimit islam. Ushqehej artificialisht frika se mos me reforma të tilla dobësoheshin pozitat e besimit islam në Shqipëri, në vend që të forcoheshin këto, në frymën e kërkesave bashkëkohore dhe të vetë pozitës gjeopolitike evropiane të vendit tonë, siç duhej të ndodhte në të vërtetë. Vendimi i Kongresit Mysliman për mëvetësimin e xhamisë shqiptare shtronte, dashur pa dashur, çështjen e nevojës së sanksionimit të autoqefalisë së Kishës Ortodokse të Shqipërisë, të mbetur pezull deri më atëherë, dhe, sidomos, të reformimit në këtë drejtim edhe të organizmave të tjera të krishtera. Një përgjigje të argumentuar dhe të matur dha Kryetari i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” dhe ish-ministri i Drejtësisë së qeverisë të dalë nga Kongresi i Lushnjës, Hoxhë Kadri Prishtina.

Formimi i Këshillit të Lartë Mysliman Shqiptar, si organi më i lartë i Bashkësisë Islame Shqiptare, ishte një përgjigje e qartë dhe e vendosur që iu dha në kohën e duhur ndonjë orvatjeje që u vërejt pikërisht në ato ditë për formimin e një komiteti panislamik në Shqipëri, të lidhur me politikën osmane.

Parë me këtë sy, përballë përpjekjeve që po bëheshin në këtë drejtim për të formuar një organizëm me një fizionomi panislamike, krijimi i Bashkësisë Islame Shqiptare mbi baza kombëtare dhe i organit të saj të pavarur nga një qendër e huaj, e jashtme, shënon një sukses shumë të madh jo vetëm për atë kohë, por dhe për të ardhmen, për vetë fatet e kësaj Bashkësie dhe të bashkëjetesës me vëllezërit e krishterë.

Përpjekjet për reformimin e pikëpamjeve dhe gjykimeve rreth islamit në përputhje me kërkesat bashkëkohore shënojnë një stad të rëndësishëm në rrugën për reformimin e organizimit islam në vendin tonë, në përputhje me kërkesat e kohës dhe sidomos me faktin që u theksua shumë asokohe, vendndodhjen e Shqipërisë në mesin e Evropës. Mendohej, jo pa të drejtë, që vetëm me këtë rrugë mund të forcoheshin pozitat e islamit në kontinentin plak. Parë me këtë sy vendimet e Kongresit Mysliman Shqiptar kanë një rëndësi të veçantë dhe përbëjnë një meritë jo të vogël të Bashkësisë Islame Shqiptare, jo vetëm në kuadrin shqiptar, por edhe më gjerë.

Shkëputja edhe juridikisht e Bashkësisë Islame Shqiptare nga qendra e saj botërore, plot një vit më parë se Kalifati të abrogohej nga Mustafa Qemali, mundësuan që ky akt, një vit më vonë, të mos ndeshte në Shqipëri në ndonjë reagim negativ, siç mund të mendohej, ose dhe siç ndodhi në vende të tjera islame, madje edhe në Ballkan. Me masat që mori Turqia republikane lehtësoi problemin e vënies në jetë pa pengesa të vendimeve të Kongresit. Tashmë nuk dilte më problemi i njohjes ose i mosnjohjes së mëvetësisë së xhamisë shqiptare nga qendra e deriatëhershme botërore e myslimanëve. Nga ana tjetër abrogimi i kalifatiti paraqiti para mjediseve islame shqiptare mundësinë, që të ngulej këmbë për të thelluar dhe çuar më përpara vendimet e marra në mars të vitit 1923 në Tiranë.

Vendimet e Kongresit Mysliman, në mars të vitit 1923, ashtu sikurse edhe vendimet e Kongresit Bektashian të Prishtës në janar 1922 dhe të Kongresit të Kishës Ortodokse në Berat në shtator 1922 i vunë, administrativisht dhe organizativisht, organizmat fetare të masës mbizotëruese të popullsisë shqiptare në vendin tonë mbi baza kombëtare jashtë ndikimeve politike të huaja të dëmshme ose edhe të rrezikshme. Me këto vendime viheshin në jetë idealet e rilindësve tanë për sigurimin e bashkimit dhe vëllazërimit kombëtar të mbarë shqiptarëve, pa dallim besimi.

Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar u dëshmua katërçipërisht tubimi i një bashkësie me identitet kombëtar të përcaktuar dhe të shprehur prej kohësh, me një përfytyrim të qartë bashkëkohor për zhvillimin e saj dhe të Atdheut.

Besohet se historia e organizimit të bashkësisë islame në Shqipëri hedh poshtë në mënyrë bindëse mjaft paragjykime që gjallojnë edhe në ditët tona. Kjo ngjarje jo vetëm nuk ka shkaktuar asokohe kurrfarë reaksioni në Shqipëri, por, përkundrazi, është mirëpritur dhe është përshëndetur gjerësisht. Qëndrimet pozitive të mbajtura nga organet e shtypit islam dhe nga shtypi shqiptar i kohës, me ndonjë përjashtim shumë të rrallë, janë shprehje e një mendësie moderne mbarëpopullore, që kishte përfshirë të gjitha masat myslimane të vendit.

Zhvillimet e rëndësishme që u vërejtën në Shqipëri në fillimet e viteve ‘20 të shekullit të kaluar dëshmojnë katërçipërisht se populli shqiptar, i çdo besimi qoftë, i ndodhur “midis kryqit dhe gjysmëhënës”, gjithherë, pavarësisht nga zigzaget e pashmangshme dhe pavarësisht nga ritmet që i imponuan pushtimet e huaja dhe ndikimet negative nga jashtë, prirej vendosmërisht drejt qytetërimit dhe përparimit. Përpjekjet e suksesshme të tij për mëvetësimin e teqesë bektashiane, të kishës ortodokse dhe të xhamisë sunite për nga rëndësia dhe përmasat janë arritje, të cilat i kapërcejnë caqet e vendit tonë.

Nga sa u parashtrua më sipër besohet se krijohet bindja që Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar, si një ngjarje shumë e rëndësishme në jetën e Bashkësisë Islame Shqiptare dhe jo vetëm të saj, përfaqëson një moment, të cilit ia vlen t’i drejtohesh jo vetëm për ta përkujtuar, siç e meriton, në 96-vjetorin e tij. Përballë heshtjes së përgjithshme me të cilën po përcillet edhe sot e kësaj dite, ai fton t’i drejtohesh edhe për mesazhet tejet aktuale që sjell. Jo më pak, në mos më shumë, kjo ftesë u drejtohet dhe të gjithë atyre, të cilët gjoja shqetësohen për mundësinë e shfaqjes së rrezikut të fundamentalizmit islamik në mesin e shqiptarëve.

Thirrjet e organizatorëve të Kongresit synonin, që të marrim parasysh se ndodhemi në mes të Evropës dhe nuk mund të qëndrojmë indiferentë përpara ndryshimeve shoqërore, sepse ekziston frika që “harmonia qytetnore na hedh jashtë rrethit të saj dhe kështu fati ynë do të qëndrojë në errësirë dhe demoralizim”.

Të ndriçuar nga idetë e Përlindjes Myslimane dhe të epokës në të cilën jetojmë para bashkësisë islame sot mbetet detyra të dëshmohet karakteri liberal dhe demokratik i besimit islam. Para kësaj bashkësie del gjithashtu detyra që të mbajë të hapura portat e “ixhtihadit” për diskutimin e lirë të të gjitha problemeve që i interesojnë botës myslimane, sepse, siç u shpreh Haxhi Vehbi Dibra para nëntëdhjetë e gjashtë vjetësh, “me ndrimin e kohës ndërrojnë edhe gjykimet”.

Porosia e Kryemyftiut të Shqipërisë për të vënë mbi gjithçka bashkimin dhe vëllazërimin kombëtar të mbarë shqiptarëve, pa dallim besimi, u bë ideja themelore që përshkoi të gjithë punimet e Kongresit, çka u pasqyrua edhe në statutin e miratuar. Kjo ide ka udhëhequr gjatë gjithë veprimtarisë së tij Komunitetin Mysliman Shqiptar dhe mbetet edhe sot e kësaj dite aktuale.

Duke pasur parasysh kuptimin shqip të fjalës orient, mund të themi, se pjesëmarrësit u lindjeuan, pra, u orientuan pa vështirësi në horizontet e paanë të qytetërimeve e të kulturave në përputhje me gjendjen gjeopolitike dhe gjeofetare të atdheut, duke iu përgjigjur me përgjegjësi dhe në lartësinë e duhur detyrave që qëndronin para tyre. Nga këto pozita bashkësia islame u është përgjigjur qëndrimeve intolerante e, madje, provokative, pa lejuar që ato të krijonin diversion në radhët e saj. Provokime të çdo lloji nuk kanë arritur të pengonin ecjen e saj përpara edhe pse me hapa të matur, por të sigurt të bashkësisë islame shqiptare në rrugën e emancipimit dhe të organizimit përparimtar të saj.

Kongresi i Parë Mysliman Shqiptar (1923), si tubimi që sanksionoi mëvetësinë e plotë të Bashkësisë Islame të Shqipërisë dhe hodhi themelet e zhvillimit kombëtar e bashkëkohor të saj, përfaqëson një gurthemeli në jetën fetare e shoqërore të mbarë popullit tonë.

[1]. Alexandre Popoviç, “L’Islam Balkanique. Les musulmans du sud-est-européen dans la période post-ottomane”, Berlin, 1986, s. 20 – 22. Shq. 1921 – 1924. Roberto Morozzo della Rocca, “Nazione e religione in Albania (1920 – 1944)”, Bologna, 1990 ; si dhe botimin shqip R. Morozzo della Rocca, “Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920 – 1944”, Tiranë, 1994.

[2]. Shih më gjerësisht: G. Shpuza, Kongresi Mysliman Shqiptar (1923), në “Kultura popullore, 1997, nr. 1, 2, f. 188-202.

[3]. G. Shpuza, Sistemi osman i mileteve.

[4]. G. Shpuza, La tolerance religieuse entre les Albanais, in: Actes du II Congrès International sur: “Chretiens et musulmans a l’ epoque de la renaissance”, Etudes réunies et préfacées par Prof. Abdeljelil Temimi, Zaghouan (Tunizi), Mars 1997, pp. 231-236. Po ai, Toleranca fetare midis shqiptarëve, në: “Të drejtat e njeriut”, 1997, v. III, nr. 1, f. 31-41; Po ai, Toleranca fetare tradicionale e shqiptarëve përballë sfidash të reja, në: “Pajtimi, 1997, nr. 4, f. 23 – 34; Po ai, A propos des racines de la tolerance religieuse entre les Albanais, kumtesë e mbajtur në takimin e tretë ndërkombëtar me temë “Të krishterët dhe myslimanët në epokën e Rilindjes”, të mbajtur në Zaghuan (Tunizi) më 14 – 17 mars 1998 .

[5]. “Reforma”, v. I, nr. 4, 7.4.1922; Sipas gazetës “Shtypi”, nr. 2, 11.1.1922; “Populli”, nr. 5, 16.2.1923; “Elbasani”, nr. 9, 19.2.1923; “Populli”, nr. 5, 16.2.1923; “Mbrojtja Kombëtare”, v. IV, nr. 5, 21.2.1923; “Shqipëri’ e re”, nr. 120, 4.3.1923; “Populli”, nr. 5, 16.2.1923; Po aty, nr. 121, 11.3.1923; “Mbrojtja kombëtare”, nr. 5, 21.2.1923; “Politika”, nr. 8, 19.2.1923 (shën. 4); “Shqipëri e re”, nr. 121. 11.3.1923; “Populli”, nr. 5, 16.2.1923; “Zëri i popullit”, nr. 20, 17.2.1923; “Mbrojtja kombëtare”, nr. 5, 21.2.1923.8); “Drita”, nr. 129, 27.3.1923; “Shqipëri e re”, nr. 121, 11.3.1923.

[6]. Libri i qarkoreve i vitit 1922 – 1923, nr. 5 i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Tiranë, 1923, f. 222).

[7]. “Shqipëri e re”, nr. 121, 11.3.1923; “Populli”, nr. 5, 16.2.1923; “Elbasani”, nr. 9, 19.2.19123; “Zëri i popullit”, v. I, nr. 20, 17.2.1923; A. Bendi, Nacionalizma turke dhe Shqipëria, në “Shqipëri’ e re”, v. IV, nr. 117, 11.2.1923.

[8]. “Zëri i popullit”, v. I, nr. 28, 21.3.1923.

[9]. G. Shpuza, Kongresi i Dibrës (1909), në: “Dibra dhe etnokultura e saj”, Simpozium Shkencor (19-21 nëntor 1993), botim i Lidhjes së Historianëve Shqiptarë Dibranë, Dibër, 1995, f. 241-248; po ai, në: “Në vazhdën e gjurmimeve për epokën e rilindjes Kombëtare”, Botimet TOENA, Tiranë, 1997, f. 185-195.

[10]. Haxhi Hafiz Ibrahim Dalliu, Patriotizma në Tiranë, 1930.

[11]. F. S. Noli, vëll. V, f. 206.

[12]. Në të do të merrnin pjesë si delegatë besimtarë shqiptarë, të ditur, të cilët, siç theksohej në thirrjen e lëshuar me këtë rast, të dinë “mirë me shkrue e këndue shqip”.

[13]. “Por përfundimi i kuvendit ka me i diftuem botës mbarë se myslimanët e Shqipnis ket kuvend e banë për përparimin e Atdheut të lirë e vetësundues, në ujdi me parimet e fesë.

Edhe një herë ka me u provuem se çdo çpifje në dam të kombit shqiptar për së shpejti dënohet me vepra të nalta, që diftojnë nji dëshirë përparimi; nji vllazni dhe një atdhetarizmë, qi shfaqet me at shpirt liberal qi s’e ka komb tjetër në botë” (Gazeta “Shtypi”, nr. 17, 3.3.1923.)

[14]. Do të ishte në nderin e Bashkisë së Tiranës që në vendin ku ka qenë kjo ndërtesë të vihet një pllakë përkujtimore.

[15]. Gazeta “Shtypi”, nr. 16, 28.2.1923.

[16]. Po aty.

[17]. G. Shpuza, Kongresi i Dibrës (1909), në: “Dibra dhe etnokultura e saj”, Simpozium Shkencor (19-21 nëntor 1993), botim i Lidhjes së Historianëve Shqiptarë Dibranë, Dibër, 1995, f. 241-248; po ai, në: “Në vazhdën e gjurmimeve për epokën e rilindjes Kombëtare”, Botimet TOENA, Tiranë, 1997, f. 185-195; Po ai, Çështja e alfabetit të shqipes në Kongresin e Dibrës (23 korrik 1909), në “Studime historike”, 2004, nr. 3-4, f. 235-246.

[18]. Po ai, Kur’an-i në gjuhën shqipe, në: “Perla”, 1998, nr. 1-2, f. 60-68.

[19]. G. Shpuza, në: Albania, in: World Survey of Islamic Manuscripts, Volume One, General Editor Geoffrey Roper, Islamic Bibliography Unit, Cambridge University Library, Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, London, 1992, , pf. 12-16; Po ai, Shemsedin Sami Frashëri për qytetërimin islam, në “Hëna e re” (Shkup); Qytetërimi perëndimor në “Qytetërimin islam” të “Sami Frashërit, në Perla”, nr. 1, 2000.