Zani i Naltë – Pikëpamjet filozofike të Vexhi Demirajt

Pikëpamjet filozofike të Vexhi Demirajt

Dec 11, 2018 Zani i Nalte Filozofi, Studime 0

nga Msc. Ana Gjeci, Zvicër

Abstrakt

Tema e kërkimit synon të zbulojë ndihmesën e studiuesit të teologjisë dhe filozofisë Vexhi Demiraj, duke hulumtuar jetën, veprën dhe pikëpamjet e tij filozofike. Duke qenë se ky autor ka shkruar gjerësisht rreth filozofisë, punimi synon thellimin më shumë në pikëpamjet e tij rreth filozofisë së fesë dhe asaj islame në veçanti, duke qenë se këto dy filozofi nuk janë parë shumë të lidhura në Shqipëri.

Fjalët kyçe: metafizika, materializmi, filozofia e fesë, filozofia Islame, filozofia pozitive

Jeta e Vexhi Demirajt

a. Jeta familjare

Vexhi Demiraj lindi në Vlorë, më 21.06.1910, në Mëhallën e Re. Babai i tij, Sulejmani, shërbente si imam në ish-xhaminë e Tabakëve, e cila u shkatërrua gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kështu ai u rrit në një mjedis fetar mysliman dhe u edukua me kulturë fetare që në fëmijëri. Mbasi mbaroi shkollën fillore me rezultate të larta, ai i vazhdoi studimet e tij në Medresenë e Tiranës dhe më pas në Universitetin e Ez’herit në Egjipt. Pasi mbaroi studimet atje kthehet në Shqipëri, ku fillimisht punon si mësues në Medresenë e Tiranës e më pas bëhet drejtor i saj.[1]

Viti 1939 solli ndryshime në rrjedhën e jetës familjare të Vexhi Demirajt. Ai tashmë do të krijonte familjen e tij pas martesës me një vajzë fisnike, zonjushën Paqize, të bijën e Abdulla Hatibit që vinte nga Dibra e Madhe. Vexhi Demiraj la tre fëmijë: Ferialin, Vedatin dhe Gëzimin.

Profesor Vexhiu ndërroi jetë më 26 shkurt 1985. Ai nuk pati fatin të shijojë çlirimin e ndërgjegjes, të besimit të tij te Zoti, që e kujtonte dhe e adhuronte në vetminë e errët, burgosur nga regjimi komunist. Lirinë që solli demokracia, me ringjalljen e ringritjen e institucioneve fetare, për të cilat ai kontribuoi shumë, për të cilat edhe u arsimua, nuk arriti t’i shohë me sy. Por profesor Vexhiu do të mbetet shembull i gjallë frymëzimi për ata që e kanë njohur atë dhe që kanë njohur veprën e tij.

Njohja, respektimi dhe nderimi i punës së profesor Vexhiut, jo vetëm nga fëmijët e tij e rrethi më i gjerë familjar, por edhe më gjerë, në shtresat intelektuale e fetare është detyrim moral dhe krijon premisat që figura të tilla si ai të nderohen dhe vlerësohen nga brezat pasardhës.

b. Vitet e studimeve

Pas shkollës fillore, Vexhi Demiraj vazhdon studimet e tij në Medresenë e Tiranës, asokohe e sapo hapur. Ai e konsideroi këtë shkollë si një mundësi të mirë të motivimit të tij për t’u arsimuar. Kësisoj, përkushtimi i tij në përvetësimin e programeve mësimore, do ta nxirrte ndër nxënësit më të dalluar të shkollës. Përkrahja dhe mbështetja që iu dha në jetën e konviktit, e bënë atë shumë të përgjegjshëm përpara familjes dhe shkollës. Kjo ishte arsyeja, që ai, nga viti në vit, po formohej më shumë, duke përcaktuar edhe metodën e punës së tij për të ecur përpara dhe motivimin për të ardhmen e tij. Bashkë me rezultatet shumë të mira që arrinte nga viti në vit, ai u bë i vetëdijshëm se çfarë do të arrinte me arsimimin e plotë në këtë fushë. Dhe shumë shpejt ai iu fut punës studimore shkencore. Duke qenë se dallohej nga të tjerët, stafi pedagogjik i shkollës e përzgjodhi që të përshëndeste e të uronte në një ceremoni të veçantë, organizuar me 15 mars 1930, për të përcjellë për në haxh, grupin e parë të pelegrinëve shqiptarë. Fjala e tij do të botohej në revistën “Zani i Naltë”, Mars 1930.[2] Botimi i fjalës së tij në këtë revistë prestigjioze, i vlejti mjaft dhe e nxiti për t’u angazhuar më tej në aktivitete shkollore e jashtëshkollore me tematikë fetare.

Në vitin e fundit të shkollës ai do të angazhohej me një seri shkrimesh po në revistën Zani i Naltë.[3] Viti 1932, viti i diplomimit të tij, e afirmoi Vexhiun një student të pjekur e të formuar, tashmë me një kulturë të spikatur, duke u renditur në rubrikat e revistës në fjalë, bashkë me pedagogët e tij. Këtu mund të përmendim një eveniment të rëndësishëm për Medresenë e Tiranës. Më 5 janar të vitit 1932, bëhet inaugurimi i ndërtesës së re, dhe, me këtë rast, përzgjidhet përsëri për të përshëndetur studenti Vexhi Demiraj, fjala e të cilit do të botohej në revistën “Zani i Naltë”.[4]

Nga gjithë ky aktivitet i gjerë botues dhe përfaqësim dinjitoz, shihet se studenti nga Vlora i kishte arritur objektivat e tij e të familjes. Ai u diplomua në Medresenë e Përgjithshme në vitin shkollor 1931-1932 me gradën “Lavdërueshëm”.

Rezultatet e larta në përfundim të studimeve dhe formimi i përgjithshëm kulturor, bënë që Komuniteti Mysliman ta përzgjedhë atë të vazhdojë studimet e larta, me bursë të akorduar prej tij, në Universitetin e Ez’herit në Kajro të Egjiptit. Më pas, si student i shkëlqyer, Vexhiun e kalojnë në Universitetin Shtetëror, në fakultetin e Letërsisë, në seksionin e Filozofisë. Edhe këtu ai do të dallohej si një student kërkues, studiues dhe ambicioz në përvetësimin e disiplinave shkollore. Është për këtë shkak që një ndër gazetat më në zë të Egjiptit, Jeta e Re, korrik 1937, nën titullin: “Një nxënës shqiptar n’Egjipt”, bashkë me fotografinë e Vexhiut, do të shkruante:

“Zoti Vexhi Sulejman Demiraj, student shqiptar në letërsi, doli i dyti në provimet dhe hyri në klasën e fundit të degës së filozofisë. Ai është i pari i huaj q’arrin në këtë shkallë të lartë”.

Gjatë jetës studentore Vexhi Demiraj është dalluar edhe si aktivist shoqëror. Ai ka marrë pjesë aktive në procesin e bashkimit të shqiptarëve në Egjipt, të cilët ishin ndarë në tri shoqëri të ndryshme për arsye fetare. Këto tri shoqëri u bashkuan në qendrën e kolonisë shqiptare që ishte në Aleksandri dhe që quhej “Bashkësia Shqiptare”, e cila vazhdon edhe sot.

Në qershor të vitit 1938 studenti Vexhi Demiraj do të përfundojë studimet e larta në Universitetin Egjiptian në Letërsi.

c. Vitet e punës

Kryerja me sukses e studimeve të larta dhe diplomimi i tij me rezultate shumë të mira, do të gëzonin jo vetëm profesor Vexhiun, por tërë familjen e tij, e cila priste me padurim kontributin e tij në drejtim të kulturës e të arsimit fetar. Me kënaqësi do të pritej edhe paraqitja e diplomës në Komunitetin Mysliman Shqiptar, i cili do t’i rekomandonte drejtorisë së Medresesë që Vexhi Demiraj të bëhej pjesë e stafit pedagogjik të saj. Mbas një viti, Komuniteti Mysliman Shqiptar do ta dekretonte si profesor të filozofisë në Medresenë e Përgjithshme të Tiranës.

Profesor Vexhiu që në hapat e para të detyrës së tij si pedagog në Medrese u prit shumë mirë nga ish-profesorët e tij. Ai ndau me ta interesin e shqetësimin e vazhdueshëm për të përgatitur nxënës me dije të sakta shkencore e fetare. Profesor Vexhiu bëri përpjekje të vazhdueshme për të kryer sa më mirë misionin e tij si mësimdhënës dhe edukator. Për këtë shkak, personaliteti i tij në Medrese sa vinte dhe rritej më shumë, duke u dalluar për ngritjen e tij teologjike, filozofike dhe pedagogjike. Ky formim e bëri profesor Vexhiun që të njohë më mirë dhe më thellë programet mësimore dhe t’i realizojë ato me nivel dhe me cilësi të lartë. Ai dallohej në njohjen e thellë të koncepteve filozofike e teorike dhe konkluzioneve në drejtim të Islamit.

Por, për fat të keq, ai do të shkëputej nga Medreseja, kur ajo do të mbyllet për një kohë, me çlirimin e vendit me 29 nëntor 1944.

Për vitin shkollor 1944–1945 ai do të emërohej nga Ministria e Arsimit si profesor i frëngjishtes në shkollën Pedagogjike “17 Nëntori”. Kështu profesor Vexhiu kalon në arsimin shtetëror për të vazhduar më tej si pedagog i letërsisë dhe më vonë i gjeografisë në shkollën e Mesme Ekonomike deri në vitin 1965 kur del në pension.

Mësuesi i apasionuar i gjeografisë, siç mbahet mend ai kohët e fundit, me autoritetin, karakterin, ndërgjegjen, urtësinë e pjekurinë e tij, ishte njeri me personalitet të lartë dhe, për këtë, gjithmonë nderohej dhe respektohej me titullin “profesor”, duke lënë gjurmë mbresëlënëse tek ish-nxënësit e tij, kolegët dhe shoqëria që e rrethonte.

d. Titujt e marrë dhe shkrimet rreth jetës dhe veprës së tij

Gjatë periudhës si mësimdhënës dhe edukator ai ka kryer disa kurse kualifikimi në Universitetin e Tiranës dhe falë pasionit dhe përkushtimit profesional, u afirmua si një mësues me personalitet të lartë pedagogjik. Për këtë ai do të vlerësohej me certifikata e tituj, si: “Për aktivitet të dalluar në fushën e arsimit e të kulturës” nga Presidiumi i Bashkimit Qendror të Bashkimeve Profesionale të Shqipërisë; “Urdhri i Punës” Klasi i Parë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me motivacionin “Për punë të ndërgjegjshme dhe të palodhur gjatë 20 viteve në sektorin e arsimit”, etj.

Puna e tij mbresëlënëse ka tërhequr vëmendjen e disa studiuesve, të cilët kanë shkruar rreth jetës dhe veprës së tij. Mund të përmendim artikullin e Ahmet Kondos “Vexhi Demiraj, profesor i filozofisë Islame” në gazetën “Drita Islame”;[5] artikullin në gazetën “Gjylistani” “Profesor Vexhi S. Demiraj orientalist (Me rastin e 90-vjetorit të lindjes)”[6]; artikullin e gazetës egjiptiane “Jeta e Re” “Një nxënës shqiptar në Egjipt”;[7] përmbledhjen e artikujve të tij rreth filozofëve të mëdhenj myslimanë nga Nexhat Ibrahimi me titull “Filozofët Myslimanë”;[8] librin e artikujt e Xhemal Ballës rreth jetës dhe veprës së tij;[9] interesimin e studiueses franceze Nathalie Clayer për veprën e tij dhe të bashkëkohësve të tij si Ferit Vokopola, Sherif Putra,[10] etj.

2. Veprimtaria e Vexhi Demirajt

a. Shkrimet teologjike – Revista Zani i Naltë

Profesor Vexhiut, me futjen në Medresenë e Tiranës iu hapën horizonte të reja dhe do të fillonte të angazhohej edhe në fushën e shkrimit. Është autor i shumë artikujve në revistat më në zë të kohës, njëkohësisht edhe organe të Komunitetit Mysliman Shqiptar. Në vitin e fundit të shkollës ai do të angazhohej me një seri shkrimesh në revistën Zani i Naltë. Viti 1932, viti i diplomimit të tij, e afirmoi Vexhiun, si një student të pjekur e të formuar, tashmë me një kulturë të spikatur, duke u renditur në rubrikat e revistës në fjalë, bashkë me pedagogët e tij. Kështu, dallohen artikujt: “Myzhde për myslimanët”; “Pse duhet të jemi fetar”; “Ç`urdhëron Kurani”; “Islamizmi mbas një shekulli” – përkthim nga George Bernard Shaw, dhe më pas do të vinte me temën e mbrojtjes së diplomës “Agjërimi” me të cilën do të vlerësohej “Lavdërueshëm”. Këtu mund të përmendim një eveniment të rëndësishëm për Medresenë e Tiranës. Më 5 janar të vitit 1932, bëhet inaugurimi i ndërtesës së re, dhe, me këtë rast, përzgjidhet përsëri për të përshëndetur studenti Vexhi Demiraj, fjala e të cilit do të botohej në revistën Zani i Naltë.

b. Shkrimet filozofike – Revista Kultura Islame

Interesi dhe pasioni për dijen bëri që profesor Vexhiu të merret edhe me probleme studimore e shkencore, veçanërisht në fushën e filozofisë. I admirueshëm është fakti se studiuesve të sotëm ju kanë tërhequr vëmendjen punimet origjinale të tij mbi katër nga filozofët myslimanë të botuar në revistën “Kultura Islame”, si: El-Kindiu, El-Farabiu, Ibni-Sina dhe El-Gazaliu. Ai i konsideron ata si pionierë të ringjalljes së filozofisë në botën islame dhe shprehet kështu për ta:

“Duke i studiuar një e nga një këta filozofë myslimanë, do të formojmë bindjen se sa i vlefshëm ka qenë fryti i tyre, se sa e çmueshme ka qenë përpjekja e tyre e se sa toleruese kanë qenë mësimet e Islamit.”[11]

Sipas Vexhi Demirajt, teologjia përbën pikënisjen e filozofëve myslimanë, duke shtruar para tyre çështje shumë të rëndësishme si ekzistenca e Zotit, dijet rreth botës ku jetojmë, njësimi apo format e tjera të ekzistencës së Zotit, përputhjen e shpalljes me arsyen, etj.

c. Shkrimet filozofike – Revista Njeriu

Në numra të ndryshëm të revistës “Njeriu” Vexhi Demiraj ka analizuar probleme të ndryshme të filozofisë, si metafizika, materializmi, filozofia pozitive, revolucioni shkencor, çështje të ndryshme rreth moralit.

Në analizën e tij mbi metafizikën ai përpiqet të hedhë dritë mbi çështje të ndryshme në lidhje me ekzistencën, si realiteti i ekzistencës, mënyra dhe zanafilla si ajo ekziston, etj.

Një rëndësi të veçantë i kushtohet edhe analizës së pozitivizmit dhe përfaqësuesit të tij August Comte. Sipas profesor Vexhiut pozitivizmi nuk njeh diçka përtej kufirit të diturisë pozitive, ajo e pohon ekzistencën e një fuqie dominuese në natyrë, por ajo shkencë që ka si subjekt këtë fuqi përtej kufijve të shkencës (pra metafizika), është një dituri që nuk mund të kuptohet.[12] Këtu kuptojmë se pozitivizmi e mohon metafizikën dhe e quan të pakuptueshme nga ndonjë shkencë a dituri fuqinë e mbinatyrshme të panjohur.

Në artikullin mbi revolucionin që ndodhi me parimet e reja te matematikës dhe fizikës, Demiraj thotë se ligjet e tyre u konsideruan si një revolucion i idesë për kozmosin dhe se ky revolucion e kapërcen aspektin shkencor. Filozofia e këtij shekulli e konsideron matematikën si modelin e mendimit të vërtetë, duke i dhënë përparësi arsyes për të arritur tek e vërteta.[13]

Përsa i përket aspektit moral, Vexhi Demiraj analizon dekadencën morale në Evropë pas revolucionit shkencor dhe zhvillimeve të njëpasnjëshme. Ai shprehet se Evropa nuk njihet për krijimtari, por për zhvillim të krijimeve të të tjerëve. Por ky zhvillim krahas aspekteve pozitive, mbart edhe anët e tij negative, ku më i rëndi është dekadenca morale tek individi, familja e shoqëria, gjë që çon në shkatërrim të njerëzores brenda njeriut duke e kthyer atë në një qenie të ftohtë.[14]

d. Përkthime

Vexhi Demiraj ishte njohës shumë i mirë i tre gjuhëve të huaja: arabisht, anglisht, frëngjisht. Krahas mësimdhënies, hartimit të teksteve mësimore dhe shkrimit të artikujve të ndryshëm në revistat më në zë të asaj kohe, ai ka përkthyer edhe disa vepra në gjuhën shqipe nën Komunitetin Mysliman të atëhershëm. Ndër to janë: “Islamizmi dhe reforma n’Egjypt” nga Dr. Charles Adams, ku parathënien e librit të përkthyer e ka shkruar kryetari i Komunitetit Mysliman të asaj kohe Dr. Behxhet Shapati, i cili flet për pikëpamjet teologjike dhe filozofike të Xhemaluddin Afganit dhe Muhamed Abdos[15]; “Natyra-Dialog ne mes të filozofit e të natyrës”, ku trajtohet një dialog i supozuar mes natyrës dhe filozofit rreth vetë natyrës, ekzistencës së saj[16]; “Islamizmi mbas një shekulli” i George Bernard Shaw, një ateist i cili bën një analizë të principeve të Islamit dhe në bazë të tyre guxon të bëjë një parashikim:

“Anglia, veçanërisht, dhe pjesa tjetër e botës përgjithësisht, janë të destinuar të përqafojnë islamizmin.”[17]

3.Pikëpamjet filozofike të Vexhi Demirajt

3.1. Filozofia e fesë

Në shkrimet e tij filozofike, Vexhi Demiraj ka trajtuar më shumë çështje e problematika të filozofisë së fesë. Shkrimet e tij rreth kësaj filozofie janë botuar në revistën Kultura Islame dhe Njeriu.

Në shkrimet e tij mbi filozofinë e fesë ka trajtuar tema të ndryshme si marrëdhënia fe-arsye, fe-shkencë, pozotivizmin, metafizikën, etj. Edhe në këtë çështje, qasjet e tij ndaj filozofisë së fesë do t’i trajtojmë në bazë të shkrimeve të tij, duke filluar me revistën Kultura Islame, më pas me revistën Njeriu.

3.2. Kultura Islame

a. Problemi fetar dhe filozofija

Në këtë shkrim[18] Vexhi Demiraj përpiqet t’i japë përgjigje pyetjes bazë të metafizikës dhe filozofisë: “Kush e krijoi gjithçka?” dhe përpiqet të argumentojë ekzistencën e kahershme dhe të domosdoshme të fesë. Fillimisht bën një përmbledhje të pikëpamjeve të filozofëve që nga lashtësia, por thotë se këto pikëpamje as që i afroheshin të vërtetës së krijimit. Një shpjegim i tillë, i cekët dhe i sipërfaqshëm, nuk e kënaq njeriun për shumë kohë, pasi ai vazhdon dhe kërkon rreth kësaj të vërtete. Shkakun e ekzistencës janë munduar ta shpjegojnë edhe doktrina të tjera, si: atomizmi, teizmi, racionalizmi, panteizmi, etj., por teorinë më të plotë mbi krijimin e gjithësisë na e sjell teizmi, thotë Vexhi Demiraj. Të gjitha ndjesitë njerëzore kanë nevojë të besojnë në ekzistencën e një Fuqie Supreme, por të padukshme.

Ai sjell si argument shkrimet e filozofit anglez Herbert Spencer, i cili thotë se gjatë gjithë historisë së njerëzimit, nuk ka epokë ose popull, ku të mos kenë ekzistuar besimet fetare. Ky është një argument se ata nuk kanë ekzistuar rastësisht. Sipas tij dhe shumë të tjerëve, tendenca e për të gjetur krijuesin dhe ndjesitë fetare kanë ekzistuar që kur njeriu filloi të orientohej në natyrë.

Ka disa kritikë që mendojnë se feja ka filluar të ekzistojë kur mendja e njeriut kishte arritur një shkallë të konsiderueshme të mendimit, duke u nisur nga fakti se ekzistojnë fise njerëzish të egër që tek të cilët nuk ekziston mendimi mbi Krijuesin e gjithësisë. Vexhi Demiraj thotë se pjesa e dytë e mendimit të tyre, e hedh poshtë atë mendim. Nëse pranohet se feja lind prej zhvillimit mendor, atëherë duhet të pranojmë se ajo ka ekzistuar që kur mendja ka ekzistuar.

Ekzistenca e feve të ndryshme, thotë Demiraj, të cilat kanë lindur të pavarura nga ato të mëparshmet ose krijimi i mendimeve të njëjta të popujve në rrethana të njëjta, është argument i lidhjes së fesë me mendjen dhe ekzistencën e tyre paralele.

Më pas vazhdon të argumentojë se feja nuk është një institucion pa baza të shëndosha, përndryshe shkenca do ta kishte rrëzuar me kohë themelin e besimit të saj dhe ndjenjat fetare, që mund të shfuqizohen në një popull të caktuar, nuk do të kishin dalë sërish në një formë tjetër.

Janë pikërisht këto ndjenja fetare ato që e lindin nevojën për fe dhe na çojnë automatikisht te pyetja: “Nga erdhën këto ndjenja fetare?” Në vazhdim të shkrimit[19], Demiraj thotë se cilado të jetë përgjigjja, nuk mund të mohohet se këto ndjenja fetare kanë qenë shkak i lumturisë, qetësisë dhe shpresës së njerëzve gjatë gjithë historisë njerëzore. Ai arrin në përfundimin se:

“…Ekzistenca e ndjesivet fetare, sido që të jetë burimi i tyre, si edhe tendenca e fuqisë mendore për me kuptue sende jashta botës landore, të gjitha këto janë fakte që vërtetojnë më së miri se në fetë, përgjithësisht, eksistojnë baza të shëndosha, që e drejtojnë njerinë kah realizimet e vlefshme për dinjitetin e tij njerzuer. Të gjitha këto janë fakte që lejojnë me kuptue realitetin themeluer, mbi të cilin janë bazue të gjitha fetë dhe që asht: udhëheqja e njerzisë kah fusha e lumtërisë së përhershme.”

Më pas vazhdon me shpjegimin e katër doktrinave filozofike që merren me shqyrtimin e problemit filozofik: atomizmin, për të cilin shprehet se është një doktrinë e gabuar dhe se prej saj ka lindur materializmi; teizmin, për të cilin thotë se është baza e të gjitha feve dhe në shkrimet e tij kuptohet së është doktrina që ai ndjek; racionalizmin, i cili ngulmon në kotësinë e idesë së ateistëve, të cilin e gjen në pajtueshmëri me teizmin, përveç idesë së mendja mund ta gjejë ekzistencën hyjnore pa ndihmën e shpalljes; panteizmin, i cili e shikon Zotin në çdo krijesë.

Në fund, Demiraj cek një problem: distancën mes njerëzve dhe realitetit fetar. Ai thotë se një pjesë e njerëzve dhe pseudo-intelektualëve, siç i quan ai, kanë nxjerrë prej realitetit të fesë vetëm konkluzionet që përfaqësohen në shërbimet fetare, duke mos iu afruar thelbit të fesë, i cili përmbledh sintezën e të gjithë virtyteve. Ata e konsiderojë fenë si një fantazmë që tmerron dhe pengon aspiratat njerëzore për të përfituar nga begatitë dhe dhuratat e natyrës. Kështu ata synojnë ta largojnë fenë nga njeriu.

a. Realiteti i fesë

Në këtë shkrim[20], Vexhi Demiraj përpiqet të analizojë realitetin e fesë dhe domosdoshmërinë e saj. Ai fillimisht thotë se baza e fesë ka një ndikim në thellësinë e shpirtit të njeriut. Vetë njeriu përbëhet nga lënda dhe shpirti dhe se ky shpirt vihet në kontakt me Shpirtin e universit. Ky kontakt është baza e fesë. Duke qenë se ky kontakt është i natyrshëm, sado që të përpiqemi nuk mund të zhduket. Për ta argumentuar këtë ai paraqet disa ide të filozofëve. Njëra prej tyre është ideja e filozofit Ernest Renan:

“Ka mundësi të zhduket çdo gjë që e duam dhe çdo gjë që e konsiderojmë prej kënaqësive dhe prej të mirave të kësaj jete. Mundet që t’a humbasim lirinë e veprimit të tyre, si fuqitë mendore, ashtu edhe fuqitë industriale, por asht e pamundur që të zhduket feja; ajo do të mbetet përgjithmonë, një argument i fortë për zhvleftësimin e Doktrinës së Materializmit, e cila dëshiron t’a kufizojë mendimin e njeriut në ngushticat e jetës tokësore.”

Ai thotë se të tilla argumente shkencore dhe filozofike janë të panumërta. Të gjithë ata që gjykojnë drejt dhe pa gabim nuk shohin te feja, veçse një udhëheqëse të drejtë të njerëzimit. Por gjithsesi, ekzistojnë njerëz me prirje të ndryshme, të cilëve nuk ju pëlqen frenimi dhe lufta që feja i ka shpallur imoralitetit.

b. Revelacjoni dhe shkenca

Në këtë shkrim[21], Vexhi Demiraj përpiqet të argumentojë përputhshmërinë mes shpalljes hyjnore dhe shkencës. Ai thotë se ka shumë skeptikë në lidhje me këtë çështje dhe se ka shumë persona që iu duket si një problem shumë i vështirë për t’u zgjidhur e kuptuar. Ky është një problem i të gjitha feve hyjnore, por për ata që duan të kuptojnë, drita e pashterur e dashurisë ndaj Zotit e vërteton më së miri këtë mister. Janë disa mendje që janë zhytur thellë në oqeanin shurdhues të materializmit, të cilët nuk kuptojnë jo vetëm shpirtin e gjithësisë, por edhe vetë lëndën, së cilës ia atribuojnë përjetësinë.

Për të treguar lidhjen e shpirtit të krijesave me Shpirtin e gjithësisë, Demiraj na sjell shembuj nga bimësia, kafshët e njerëzit. Ai thotë se po t’ia tregojmë një personi, që ka jetuar gjithë jetën i veçuar, një farë të mollës dhe t’i themi që nga kjo mbin një pemë që jep fruta, ai nuk do ta besonte. Dhe ka plot të drejtë të mos e besojë se si një farë e vogël, përzgjedh lëndët në tokë për të formuar drurin, degët, gjethet, frutat.

Më pas ai jep shembuj nga kafshët, të cilët nuk kanë arsye dhe veprojnë përmes frymëzimit, duke thënë se kush i orienton të veprojnë në mënyrën e duhur për jetesën e tyre. Pastaj kalon te njeriu, duke theksuar se kur lind është i zhveshur nga dijet e njohuritë dhe se ato i mëson gjatë jetës. Prandaj shpallja hyjnore mori një trajtë më të përshtatur me dinjitetin e njeriut, ndryshe nga inspirimi që iu vjen kafshëve.

Fakti se në secilin prej nesh ndodhet një fuqi më e lartë se mendja njerëzore, është i pranuar gjerësisht nga studiuesit seriozë dhe shkencëtarët. Ajo është një fuqi mendore që e drejton njeriun nga e mira, e largon nga e keqja dhe drejton trupin e organet e tij.

3.3. Njeriu

a. Filozofija positive

Në shkrimin mbi filozofinë pozitive[22], Vexhi Demiraj na flet rreth themeluesit të pozitivizmit, francezit August Comte dhe qasjeve të tij filozofike. Sipas tij pozitivizmi nuk njeh diçka përtej kufirit të diturisë pozitive; ajo e pohon ekzistencën e një fuqie dominuese në natyrë, por ajo shkencë që ka si subjekt këtë fuqi përtej kufijve të shkencës (pra metafizika), është një dituri që nuk mund të kuptohet. Këtu kuptojmë se pozitivizmi e mohon metafizikën dhe e quan të pakuptueshme nga ndonjë shkencë a dituri fuqinë e mbinatyrshme të panjohur. Demiraj thotë se qëllimi i Comte ishte të shpëtonte shkencën nga idetë metafizike.

Sipas Comte, filozofia ishte një logjikë e shkencave dhe kishte si objekt të ndërtonte të vërtetën mbi bazën e përvojës shqisore nëpërmjet vëzhgimeve. Pozitivizmi, si filozofi, bazohet në vëzhgime dhe eksperimente në interpretimin dhe shpjegimin e ekzistencës. Ai merr parasysh vetëm dijet pozitive, që vijnë nga perceptimet shqisore, dhe nuk njeh rrugë tjetër në kërkimin e dijes përveç asaj empirike. Pozitivistët pretendojnë se ekzistenca përcaktohet nga ligjet e natyrës dhe se, në vetvete, nuk ka fuqi metafizike apo shpirtërore.

Vexhi Demiraj nuk pajtohet me idetë e pretendimet e pozitivizmit, pasi ato bien ndesh me shpalljen hyjnore. Madje ai thotë se pozitivizmi është në kundërshtim me historinë e filozofisë dhe shpjegimet e saj, madje shkon më tej duke thënë se është në kundërshtim me zhvillimin mendor të njeriut. Sipas tij Comte meritat i ka në sociologji, duke qenë se konsiderohet si themeluesi i sociologjisë.

b. Probleme të metafizikës-Materializmi

Në shkrimin e tij rreth materializmit[23], Vexhi Demiraj shpjegon se koncepti materializëm ka ardhur nga studimi i botës fizike e materiale. Siç u cek edhe më lart, një ndikim mjaft të madh mbi materializmin ka pasur edhe atomizmi. Për materialistët, lënda është gjithçka që ekziston. Çdo gjë në gjithësi është material dhe nuk ka të bëjë aspak me ndonjë ekzistencë shpirtërore ose metafizike. Ekzistenca shpjegohet vetëm duke marrë si bazë materien dhe duke mos e llogaritur shpirtin dhe ndërgjegjen. Materializmi i mohon të gjitha konceptet e krijimit të pranuar nga feja e metafizika dhe pretendon se gjithçka funksionon sipas ligjeve të natyrës. Kështu materializmi mbështetet mbi teorinë e evolucionit.

Siç e pamë edhe më lart, Vexhi Demiraj është krejtësisht kundër ideve materialiste, madje thotë se me anë të shkrimeve të tij do të përpiqet ta kundërshtojë atë. Ai analizon idetë materialiste të cilat vënë në qendër materien, por thekson se këto ide janë doktrina imagjinative (imagjinare) dhe çdo doktrinë që do të ngrihet mbi këto themele të kalbura nuk ka vërtetësi dhe jetëgjatësi, pasi edhe vetë dijetarët materialistë nuk e dinë me saktësi se cila është substanca e materies.

Në pjesën e tretë të shkrimit, Demiraj sjell prova nga shkencëtarë evropianë të kimisë, të cilët kanë studiuar molekulën, e cila përbëhet prej atomeve. Deri para disa shekujsh atomi mendohej të ishte njësia më e vogël dhe se ishte i pandashëm, ashtu siç mendonin edhe atomistët e lashtë, doktrinë prej të cilës thamë se është ndikuar materializmi. Më vonë u zbulua se atomi përbëhej prej elektroneve, protoneve dhe neutroneve. Kështu themeli i kalbur, siç e quan Vexhi Demiraj, i materializmit u shemb.

Nga këto studime u zbulua se lënda nuk është e paraqenë dhe e as e përhershme. Në fund, Demiraj shprehet se pas reformimit të filozofisë, ajo dhe feja u afruan. I vetmi pengim, që e ndalonte bashkimin e të dyjave, ishte doktrina materialiste mbi origjinën e ekzistencës.

3.4. Filozofia Islame

Vexhi Demiraj, në shkrimet e tij filozofike, ka trajtuar edhe filozofinë islame. Shkrimet e tij rreth kësaj filozofie janë botuar në revistën Kultura Islame. Nuk mund të themi se ka shumë shkrime rreth filozofisë islame, (mendoj më së shumti prej kushteve historike në të cilat ka jetuar), sepse aftësitë e tij në këtë fushë ishin mjaft të mëdha. Në shkrimet e tij mbi filozofinë islame ka trajtuar historinë e filozofisë islame dhe jetën e katër filozofëve të mëdhenj myslimanë: El-Kindi, El-Farabi, Ibn Sina, El-Gazali.

Studimi ndaj pikëpamjeve të tij ndaj filozofisë islame është ndarë ndarë sipas titujve të artikujve të tij.

a. Filozofija Islame

Në këtë shkrim[24], Vexhi Demiraj bën një përshkrim të përgjithshëm të historisë së filozofisë islame. Fillimisht përshkruan mjedisin kulturor e fetar të Gadishullit Arabik para ardhjes së Islamit. Më pas përshkruan zhvillimin e kulturës, shkencës dhe filozofisë në periudha të ndryshme të sundimit të dinastive myslimane. Ku thekson se deri në kohën e sundimit Abasid, myslimanët u thelluan më së shumti në çështjet e fesë. Ai rendit tre arsye se përse i kushtuan më shumë rëndësi çështjeve fetare:

Myslimanët e dinin se suksesi i tyre i kushtohej energjisë dhe gjallërisë së fesë së re.
Me zgjerimin e kufijve të Islamit lindën probleme të reja, të cilat nuk kishin qenë në kohën e Profetit a.s., që kërkonin zgjidhje.
Kur’ani i inspironte që të studionin me qëllim që t’u lehtësonin vuajtjet dhe vështirësitë të tjerëve.

Nga fundi i epokës së Emevitëve, myslimanët u morëm më shumë me çështje metafizike dhe teologjike. Mirëpo bisedime të tilla akademike dhe polemika shkencore shkaktuan ndasi mes myslimanëve, ku secila palë përpiqej të mbronte tezën e saj me argumente fetare e logjike.

Si shkak kryesor të interesimit të myslimanëve ndaj kulturës dhe filozofisë, Demiraj, citon Kur’anin. Ai thotë se Kur’ani me versetet e tij, që nxisin rreth mendimit dhe arsyetimit, ishte faktori më me rëndësi, që nxiti në afrimin e myslimanëve me filozofinë. Kur’ani është i vetmi libër hyjnor, që ia ka vënë detyrim ndjekësve të tij të jepen pas filozofisë e kulturës, duke i nxitur të mendojnë rreth sekreteve të rruzullit dhe ekzistencës, mbi pavdekshmërinë e shpirtit, ekzistencën e një jete tjetër, etj.

“Ç’ndryshim mund të gjejmë në mes të filozofisë, q’i fton besnikët e saj me u mendue dhe me arsyetue mbi krijimin e botës, mbi pafundësinë dhe madhërinë e rruzullit dhe mbi rregullin e harmoninë e tij dhe në mes të thirrjes, që na banë Kurani i shenjtë në sa e sa vërsete të ndryshëm, me anë të të cilëvet na fton me vrejtë krijesat dhe me arsyetue mbi ligjët e pandryshueshme, që rregullojnë mbarëvajtjen e tyne?”

Ai vazhdon duke thënë se i gjithë ky interesim ndaj filozofisë ka qenë inspirim i Kur’anit, i cili i detyroi dhe i la të lirë myslimanët në veprën e tyre të kulturës. Feja Islame nuk e kufizoi mendimin e lirë të myslimanëve.

Një faktor tjetër i rëndësishëm që nxiti myslimanët të merrem me filozofi është edhe përkthimi i veprave të kulturave greke, persiane dhe indiane në gjuhën arabe. Këto vepra jo vetëm që u përkthyen nga myslimanët, por edhe u studiuan dhe komentuan prej tyre, duke dhënë kështu një kontribut shumë të madh në zbërthimin e plotësimin e tyre.

Ndër rrymat që ndikoi më së shumti filozofët myslimanë ishte neo-platonizmi. Pavarësisht ndikimit të Aristotelit dhe Platonit, neo-platonizmi kishte ndikim më të gjerë mbi myslimanët, sepse ishte më i përhapur në vendet ku ata jetonin, sidomos në Aleksandri ku kishte edhe qendrën, dhe se kishte ngjyra fetare. Pas studimit të neo-platonizmit, myslimanët filluan të studiojnë Aristotelin dhe Platonin.

Merita e myslimanëve në fushën e kulturës dhe filozofisë është shumë e madhe, jo vetëm për përkthimin dhe ruajtjen e kulturës dhe dijes së popujve të qytetëruar të asaj kohe nga vorbulla e shkatërrimit dhe harresës, por edhe për veprën e tyre personale, për shpikjet dhe kontributin e tyre të paçmueshëm. Shumë prej veprave dhe studimeve greke nuk do të kishin arritur dot deri te evropianët, pa u përpunuar më parë prej myslimanëve. Shumë shpikje, që njihen si themeli i qytetërimit evropian, janë shpikur nga myslimanët.

b. El-Kindiu

Në shkrimin e tij rreth Kindiut[25], Demiraj flet rreth jetës dhe veprës së tij kryesisht. Duke qenë se përgjithësisht informacionet rreth Kindiut nuk janë të shumta, ky shkrim nuk është shumë i gjatë.

Kindiu konsiderohet si ndër të parët filozofë myslimanë që ka ndjekur rrugën e Aristotelit. Kontributi i tij kulturor dhe filozofik nuk njihet vetëm prej myslimanëve, por edhe prej perëndimorëve. Madje disa dijetarë perëndimorë e konsiderojnë si njërin prej njerëzve më të zgjuar të botës.

Kindiu, përveç shkrimit të veprave të tij, ka përkthyer shumë vepra filozofike në gjuhën arabe, veçanërisht të Aristotelit, të cilat aty ku e shihte të arsyeshme iu bënte edhe komente.

Ai ishte i pari që ju doli kundër alkimistëve[26], duke e konsideruar këtë si një angazhim të kotë, si shpenzim kohe dhe pasurie. Vexhi Demiraj duket se e mbështet këtë qëndrim të Kindiut, duke e quajtur atë “më të logjikshëm” në shprehjet e tij kundër alkimisë dhe më të rreptë se Ibn Sina.

Gjatë jetës së tij, Kindiu ra viktimë e shumë kurtheve e intrigave, por ai nuk ua ktheu me të njëjtën monedhë atyre që i thurën. Përkundrazi, ai vazhdoi të studionte e të thellohej në dije, aq sa, më vonë, njëri prej kundërshtarëve të tij më të mëdhenj u bë nxënësi i tij. Vexhi Demiraj e vlerëson këtë qëndrim të tij duke thënë:

“Asht nje prej virtytevet ma të nalta me i ba mirë atij, që mundohet me të ba keq, por janë të rrallë ata, q’e ushtrojnë një virtyt të tillë.”

c. Farabi

Në shkrimin e tij për Farabin[27], Vexhi Demiraj flet për jetën, veprën dhe pikëpamjet e tij filozofike. Meritat e tij në fushën e filozofisë janë të mëdha, sepse ai i mblodhi dhe i sistemoi veprat e Aristotelit dhe i përktheu ato në gjuhën arabe. Ai kishte një mprehtësi mjaft të madhe logjike, saqë ia kalonte të gjithë filozofëve të tjerë me shpjegimet e tij të qarta dhe të sakta. Ka shkruar shumë vepra, por shumica prej tyre kanë humbur. Më e famshmja është “Esh-Shifa”, e cila mësohej nëpër universitetet evropiane të para disa shekujve.

Vexhi Demiraj na thotë se në kohën e Farabit, filozofia islame kishte marrë dy drejtime: filozofët teologë dhe filozofët natyralistë. Farabi ishte kryetari i grupit të parë, i cili kishte si bazë metodën logjike në argumentim. Duke përdorur këtë metodë Farabi përpiqet të argumentojë ekzistencën e Zotit. Ai thotë se të gjitha njohuritë tona formohen prej të përfytyruarit dhe gjykimit, sepse çdo qenie e njohur, abstrakte apo konkrete, nuk mund të përfitohet në mendje, veçse nëpërmjet përfytyrimit dhe gjykimit. Qenia e të gjithë objekteve, mbi të cilën do të japim gjykim, mund të jetë ose e domosdoshme, ose e mundshme.

Qenie e mundshme quhet ajo, ekzistenca e mosekzistenca e së cilës është e barabartë. Të tilla janë njerëzit dhe krijesat e tjera. Qenie e domosdoshme është mosekzistenca e së cilës është vetvetiu e pamundur. I tillë është vetëm Zoti.

Në vazhdim të shkrimit të tij mbi Farabiun[28], Vexhi Demiraj na tregon për qasjet e tij ndaj Zotit dhe krijimit. Farabi njihet si themeluesi i teorisë së emanacionit (dhjetë intelekteve) në Islam. Pas tij e kanë përqafuar shumë filozofë myslimanë të ndikuar nga Aristoteli dhe neo-platonizmi.

Sipas Farabit, Zoti ka krijuar intelektin e parë ose qenien e dytë. Kjo qenie është një substancë e thjeshtë, jolëndore, që ka fuqi të kuptojë veten dhe Zotin dhe të vihet në kontakt me Të e t’i kërkojë ndihmë Atij. Prej kontaktit të intelektit të parë me Zotin lind intelekti i dytë ose qenia e tretë, prej të kuptuarit të vetës së të cilit lind qielli i parë ose sfera qiellore. E kështu me radhë, në kontakt me Zotin lindin të dhjetë intelektet.

Demiraj thotë se Farabi, duke shpjeguar teorinë e tij të emanacionit, ka rënë padashje në gabim. Megjithëse Farabi e pranon se këto intelekte kanë ardhur prej Zotit, ai thotë se këto kanë ardhur nga Zoti ashtu siç vjen pasoja nga shkaku. Nëse krijimi është i tillë, atëherë duhet t’i heqim Zotit atributin e vullnetit (irade) për të bërë ose mosbërë diçka dhe duke e detyruar aftësinë e krijimit të Zotit me lidhjen shkak-pasojë, atëherë i kemi hequr lirinë e krijimit Zotit, duke e detyruar të veprojë në mënyrë të caktuar.

Vexhi Demiraj thotë se teoria e emanacionit të Farabit nuk është gjë tjetër veçse një përpjekje për pajtim mes parimeve të Aristotelit dhe parimeve të fesë. Në këtë mënyrë janë përpjekur të veprojnë të gjithë filozofët myslimanë që kanë përqafuar doktrinën e Aristotelit.

Parimet e Aristotelit mbi krijimin janë:

Prej të përsosurit mund të burojë vetëm e përsosura.
Prej njëjësit mund të burojë vetëm një send i vetëm.
Asgjëja nuk mund të prodhojë ekzistencë.

Ndërkohë e dimë se në librat fetarë, në këtë rast në Kur’an, Zoti përshkruhet si Krijuesi i gjithësisë dhe i shumë krijesave njëherësh. Sipas parimit të Aristotelit, që nga njëshi të dali shumësi, duhet të shumëzohet njëshi, ose të njësohet shumësi, gjë që është e pamundur. Prandaj, sipas këtij parimi, krijuesi i gjithësisë nuk mund të jetë Zoti. Ndërsa feja thotë të kundërtën.

I mbetur mes të dyjave, Farabiu krijon teorinë e emanacionit, e cila e përputh në fenë me parimet aristoteliane, duke thënë se nga Zoti lind intelekti i parë, i cili ka këto cilësi:

Është i vetëm, pasi ka buruar nga Zoti i Vetëm.
Është i përsosur, pasi ka buruar nga Zoti i përsosur.
Është efekt i Qenies së Paraqenë, prandaj nuk është krijuar nga asgjëja.

Sipas Vexhi Demirajt, një qëndrim i tillë jo vetëm që është në kundërshtim me fenë dhe filozofinë teiste, por edhe me logjikën, sepse e kufizon fuqinë krijuese të Zotit vetëm në krijimin e intelektit të parë.

Në pjesën e tretë të shkrimit mbi Farabiun[29], Vexhi Demiraj na flet rreth moralit sipas Farabiut. Farabiu thotë se morali ose etika është ajo shkencë e cila merret me bazat sjelljes. Ai shprehet se Zoti i ka dhënë mendjes së njeriut një fuqi të mjaftueshme për të dalluar të mirën nga e keqja. Nëse nuk do t’ia njihnim mendjes këtë aftësi, atëherë ajo nuk mund të jetë përgjegjëse para Zotit dhe as të meritojë dënimin ose shpërblimin e tij. Atëherë përse kjo mendje e caktuar prej Zotit mos ta caktojë sjelljen që duhet të ndjekim gjatë gjithë jetës, duke pasur parasysh se njohuria është virtyti më i lartë. Për ta vërtetuar këtë na sjell si shembull dy njerëz: njëri i njeh parimet e Aristotelit, por nuk sillet sipas tyre; tjetri nuk i njeh parimet e Aristotelit, por sillet sipas tyre. Sipas Farabit, i pari qëndron më lart se i dyti, sepse njohuria është më e vlefshme, me e mirë. Ai e konsideron vepër të mirë, atë të cilën mendja e pëlqen, e kundërta është vepër e keqe.

Vexhi Demiraj thotë se kjo teori e Farabit është në kundërshtim me parimet e dijetarëve të Ehl-i Sunnet-it, të cilët thonë se mendja nuk mund t’ia dalë e vetme të gjitha çështjeve, pa pasur ndihmën e shpalljes hyjnore. Në të vërtetë, njohuritë tona e kanë burimin në ndihmën që i japin mendjes shqisat tona. Por mund të ndodhë që shqisat të gabojnë, në këtë rast gjykimi i dhënë prej mendjes nuk mund të jetë i saktë, pasi është mbështetur në themel të kalbur.

d. Ibn Sina

Në shkrimin e tij rreth Ibn Sina-s[30], Demiraj na tregon për jetën, veprën dhe pikëpamjet e tij. Ai flet rreth tij me superlative duke thënë:

“Ay ka qenë një zheni e rrallë e krijueme për filozofi. Filozofët ndër popujt e tjerë i kanë arrijt realitetit mbas lodhjesh e përpjekjesh të pareshtuna studimi, por zgjuarësija dhe zhenija e Ibni Sinait lejuan që ky t’i jepte fund edukatës dhe kulturës së tij, kur ende nuk i kishte mbushur të njëzetë prandverat e jetës së tij.”

Përsa i përket besimit të Ibn Sina-s, janë bërë shumë spekulime, por Vexhi Demiraj mendon se fjalët e dijetarit Xhurxhanij janë të vërtetat. Xhurxhanij thotë se kur Ibn Sina ishte në pamundësi të zgjidhjes së një problemi filozofik-shkencor, atëherë ai merrte abdes, shkonte në xhami dhe i falej e i lutej Zotit t’ia lehtësonte vështirësinë e zgjidhjes së asaj çështjeje. Vexhi Demiraj, në lidhje me këtë thotë:

“Mund të themi se besimi i tij ishte një pjesë e zhenisë së tij dhe se besimi në Zotin e Plotfuqishëm ishte një prej shkaqevet ma të forta të çfaqjes së kësaj zhenije.”

Në pjesën e dytë të shkrimit të tij[31], Vexhi Demiraj na flet për filozofinë e Ibn Sina-s. Ibn Sina, si shumë filozofë të tjerë myslimanë, ka ndjekur filozofinë e Aristotelit dhe ka qenë i frymëzuar nga Farabi. Megjithëse në disa pika ka qenë i një mendimi me teologët, në lidhje me ngahershmërinë e botës ai është bashkuar me mendimin e filozofëve, të cilët mendojnë se bota është e ngahershme (e paraqenë/ezeli), me një ngahershmëri ndryshe nga ajo e Zotit. Gjithashtu bashkohet me tezën e Farabit mbi dhjetë intelektet, si mënyrë për të shpjeguar se si Zoti, i cili është Një, ka krijuar një shumëllojshmëri krijesash.

Siç e pamë edhe te Farabi dhe do ta shohim edhe më pas te Gazali, Vexhi Demiraj nuk i përkrah mendimet e filozofëve mbi ngahershmërinë e gjithësisë, dhjetë intelektet dhe qasje të tjera të ngjashme. Pavarësisht superlativave për zgjuarsinë, intelektin dhe veprën madhështore të Ibn Sina-s, ai përqafon mendimin e Ehl-i Sunnet-it në çështjet e metafizikës dhe teologjisë.

e. Gazali

Në shkrimin e tij mbi Gazalin[32], Demiraj na flet rreth jetës, veprës, përpjekjeve për të gjetur të vërtetën dhe kontributin e Gazalit në filozofinë dhe teologjinë Islame. Gazali, në librin e tij “El-Munkidhu min ed-Dalal”, tregon se ka që në moshën 20 vjeçare që kërkon për të gjetur të vërtetën. Ai tregon përpjekjet dhe vështirësitë që hasi për të dalluar parimet dhe mësimet e filozofisë, të vërtetën dhe gënjeshtrën. Ai pati një periudhë dyshimi, që e çoi në mohim. Ai dyshonte për gjithçka dhe vetë mendja nuk arrinte ta bindte, sepse asgjë nuk e vërteton saktësinë e parimeve të saja dhe se ajo që na duket e vërtetë ose e drejtë me anë të mendjes ose ndjenjës është e tillë vetëm në lidhje me gjendjen ku ndodhemi. Por a jemi të sigurt, se pas kësaj gjendjeje nuk do të vijë një gjendje e dytë, e cila të na vërtetojë se gjendja e parë, të cilën e dinim të drejtë, është thjesht një ëndërr.

Në fakt, Gazali doli nga kjo gjendje dyshimi, por jo duke përdorur mendjen. Ai u thellua në parimet e teologjisë, filozofisë dhe misticizmit, por prehjen dhe udhën e drejtë e gjeti vetëm te kjo e fundit.

Ai ka pasur një ndikim të madh në historinë e filozofisë islame, sepse braktisja e të gjitha ideve të fituara dhe dyshimi i shërbyen mjaft për të kritikuar ashpër parimet filozofike. Vexhi Demiraj thotë se një metodë të tillë, duke vënë në dyshim të gjitha idetë e fituara, me qëllim që më vonë t’i marrë një nga një e t’i kontrollojë për të gjetur idetë e gabuara dhe ato të sakta, Gazali e ka përdorur gjashtë shekuj para Dekartit (Descartes), cili konsiderohet si themeluesi i metodës së dyshimit kartezian, një metodë e skepticizmit metodologjik.

Vexhi Demiraj na tregon se qëllimi i shkrimit të veprës “Mekasid el-Felasife” nga Gazali është studimi dhe kuptimi i parimeve të filozofëve, përpara së të bënte kritikën e tij ndaj tyre, në mënyrë që t’i kuptonte idetë e tyre të gabuara dhe ato të drejta.

Më pas, në pjesën e dytë të shkrimit mbi Gazalin[33], Demiraj na tregon për kritikat e Gazalit ndaj filozofëve, metodën e tij dhe pjesën e fundit të jetës së tij.

Mesa kuptohet nga më lart, vepra tjetër e Gazalit “Tehafut el-Felasife” ka si qëllim kritikën ndaj filozofëve në rreth njëzet pika, të cilat i kemi përmendur në kapitullin e dytë të punimit. Metoda e tij e njohjes, fillimisht të ideve që do të kritikojë, analizimi i tyre në bazë të vërtetësisë dhe më pas kritika ndaj tyre, sjell një metodë të re filozofiko-shkencore, siç u tha më lart, gjashtë shekuj para Dekartit (Descartes). Prandaj, thotë Vexhi Demiraj, merita për zbulimin e kësaj metode duhet t’i jepet Gazalit dhe jo Dekartit (Descartes).

Gjithashtu, kur vërejmë metodën e tij të përdorur po në veprat e tij, shton Demiraj, kuptojmë se ai e ka përdorur rrugën e filozofisë gati shtatë shekuj para Dejvid Hjumit (David Hume). Po të marrim parasysh se Hjum (Hume) ka qenë frymëzuesi i Kantit, thotë ai, atëherë do ta kuptojmë më së miri vlerën filozofike të mendjes së Gazalit dhe influencën e tij te dijetarët evropianë. Ndonëse bota islame ka dhënë kontributin e saj në të gjitha fushat e veprimtarisë mendore, vlera e këtij kontributi i është njohur të tjerëve dhe jo atyre që iu përket.

Në epokën e fundit të jetës së tij, Gazali ndoqi rrugën e misticimit. Vexhi Demiraj shprehet për atë rrugë si “rruga për të cilën ishte krijuar” Gazali. Ai u tërhoq dhe u dha pas studimit të veprave të mistikëve, duke u bindur se ajo ishte rruga e sigurt, e ndihmuar nga obligimet fetare, që shpie në njohjen e Zotit.

Vërejmë se Vexhi Demiraj ka një konsideratë të lartë për Gazalin dhe veprën e tij dhe duket se pikëpamjet e tij përputhen me të Gazalit, përsa i përket çështjeve të teologjisë, metafizikës dhe filozofisë. Madje edhe zgjedhjen e tij të fundit, duke zgjidhur rrugën e misticizmit, e quan si të duhur dhe rrugë të drejtë.

Përfundim

Ky studim është një përpjekje për të hedhur dritë mbi pikëpamjet filozofike të Vexhi Demirajt, përkatësisht filozofisë fetare dhe asaj islame.

Meritat dhe kontributi i Vexhi Demirajt në jetën intelektuale të Shqipërisë së para komunizmit janë të qarta dhe të pamohueshme për këdo që e ka njohur ose ka lexuar shkrimet e tij. Dilet në konkluzionin se në jetën e tij ka pasur dy fatkeqësi: njëra është periudha historike në të cilën ka jetuar dhe tjetra lënia në harresë e kontributit të tij. Të parën e them, sepse në kulmin e karrierës dhe krijimtarisë së tij, bota dhe përkatësisht Shqipëria, u përball me luftën e parë botërore dhe më pas me regjimin komunist. Kjo bëri që Demiraj të ndërpriste mësimdhënien në Medresenë e Tiranës dhe shkrimet e tij në revistat islame të kohës. Guxoj të imagjinoj se çfarë kontributi të madh do të kishte dhënë ai në fushën e filozofisë nëse kushtet historike do të kishin qenë të ndryshme.

Përsa i përket pikëpamjeve të tij rreth filozofisë së fesë, si teolog dhe mësues i filozofisë ai ishte totalisht kundër materializmit dhe teorive pozitiviste, e atomiste, të cilat mohonin krijimin e gjithësisë nga Zoti dhe vinin në qendër të gjithçkaje lëndën. Demiraj e quan themelin e tyre të kalbur dhe thotë se pretendimet e tyre rrëzohen shumë lehtë, madje këtë e ka vërtetuar edhe shkenca.

Vexhi Demiraj mendon se feja është një realitet i domosdoshëm për njeriun dhe është në natyrën e tij. Ai thotë se feja pajtohet me natyrën, logjikën dhe shkencën. Ajo ka qenë historikisht shkaku i lumturisë dhe ruajtjes së virtyteve më të mëdha njerëzore. Qëllimet për ta paraqitur fenë si diçka që pengon përparimin njerëzor dhe të papërputhshme me shkencën dhe logjikën, janë qëllime dashakeqe të bëra nga njerëz të zhytur në shurdhërinë e materializmit.

Pikëpamjet e tij në filozofinë islame shihet mjaft qartë në komentet e tij se përputhen me doktrinën e Ehl-i Sunnet-it. Ai ka një vlerësim dhe konsideratë mjaft të madhe për filozofët e mëdhenj myslimanë, të cilët kanë kontribuar në formimin dhe përparimin e mendimit filozofik, shkencor e teologjik, jo vetëm të botës islame, por edhe të Evropës, e cila i ka ngritur themelet e saj mbi këtë kontribut.

Pavarësisht kësaj konsiderate, ai nuk i kursen kritikat e tij ndaj pikëpamjeve të filozofëve mbi krijimin e gjithësisë, siç ishte teoria e emanacionit, mbi njohuritë, mbi ngahershmërinë e botës, etj. Ai ka një vlerësim mjaft të madh për dijetarin e shquar islam Imam Gazali dhe duket se pajtohet me pikëpamjet e tij, meqenëse edhe Gazali përkrah parimet e Ehl-i Sunnet-it. Madje e gjen me vend dhe të drejtë zgjedhjen e tij për t’iu përkushtuar misticizmit.

Në fund, shpresohet që ky kontribut sado i vogël e modest të ndihmojë në njohjen dhe kuptimin e veprës së Vexhi Demirajt. Gjithashtu uroj që punimet rreth jetës, veprës dhe pikëpamjeve të teologëve të para komunizmit të vazhdojnë edhe më tej. Mendoj se në këtë mënyrë mund ta shprehim sadopak mirënjohjen tonë ndaj tyre për kontributin e dhënë ndaj besimit, komunitetit mysliman dhe Shqipërisë.

Bibliografia

Balla, Xhemal, “Vexhi Demiraj, Mësues e Studiues i Teologjisë dhe i Filozofisë”, Shtypshkronja “West Print”, Tiranë 2015.

Balla, Xhemal, Vexhi Demiraj, mësues dhe studiues i diturisë Islame”, Revista “Drita Islame”, nr. 2, 2012.

Demiraj, Vexhi, “Filozofët Muslimanë”, përgatiti Nexhat Ibrahimi, Prizren 1990.

Demiraj, Vexhi, “Filozofija Islame”, Kultura Islame, viti IV, nr. 3, nëntor-mars 1942.

Demiraj, Vexhi, “Filozofija positive”, Njeriu, viti I, nr. 6, dhjetor 1942.

Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Farabi I, II, III”, Kultura Islame, viti IV, nr. 9-10-11-12, 1943.

Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Gazali I, II”, Kultura Islame, viti V, nr. 7-8-9, 1944.

Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Ibn Sina-i I, II”, Kultura Islame, viti V, nr. 4-5-6, 1943.

Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Myslimane”, Kultura Islame, viti IV, nr. 8, prill 1943.

Demiraj, Vexhi, “Probleme të metafizikës I, II”, Njeriu, viti I, nr. 8-10-11-12, shkurt 1943.

Demiraj, Vexhi, “Problemi fetar dhe Filozofija I, II”, Kultura Islame, viti I, nr. 3-4, 1939.

Demiraj, Vexhi, “Realiteti i fesë”, Kultura Islame, viti I, nr. 5, 1940.

Demiraj, Vexhi, “Revelacjoni dhe shkenca”, Kultura Islame, viti I, nr. 10-11, 1940.

Gazeta “Drita Islame”, nr. 14, gusht 1995.

Gazeta “Gjylistani”, 7 korrik 1997.

Gazeta “Jeta e Re”, Egjipt, korrik 1937.

Kolana “Zani i Naltë”, vëll. III, botim i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, Tiranë 2015.

[1]. Jetëshkrimi bazohet në studimet dhe librat e studiuesit Xhemal Balla, “Vexhi Demiraj, Mësues e Studiues i Teologjisë dhe i Filozofisë”, Shtypshkronja “West Print”, Tiranë 2015 dhe Balla, Xhemal, “Vexhi Demiraj, mësues dhe studiues i diturisë Islame”, Revista “Drita Islame”, nr. 2, 2012.

[2]. Kolana “Zani i Naltë”, vëll. III, botim i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, Tiranë 2015, 977-979.

[3]. Shih. Kolana, vëll. III-IV.

[4]. Kolana, vëll. IV, 120-138.

[5]. Gazeta “Drita Islame”, nr. 14, gusht 1995.

[6]. Gazeta “Gjylistani”, 7 korrik 1997.

[7]. Gazeta “Jeta e Re”, Egjipt, korrik 1937.

[8]. Demiraj, Vexhi, “Filozofët Muslimanë”, përgatiti Nexhat Ibrahimi, Prizren 1990.

[9]. Shih. kreu i kapitullit II.

[10]. Xhemal Balla, 237.

[11]. Po aty, 65.

[12]. Po aty, 103.

[13]. Po aty, 106.

[14]. Po aty, 111-112.

[15]. Po aty, 152.

[16]. Po aty, 209.

[17]. Po aty, 213.

[18]. Demiraj, Vexhi, “Problemi fetar dhe Filozofija I”, Kultura Islame, viti I, nr. 3, nëntor 1939, 92-97.

[19]. Demiraj, Vexhi, “Problemi fetar dhe Filozofija II”, Kultura Islame, viti I, nr. 4, dhjetor 1939, 139-143.

[20]. Demiraj, Vexhi, “Realiteti i fesë”, Kultura Islame, viti I, nr. 5, janar 1940, 172-176.

[21]. Demiraj, Vexhi, “Revelacjoni dhe shkenca”, Kultura Islame, viti I, nr. 10-11, qershor-korrik 1940, 389-393.

[22]. Demiraj, Vexhi, “Filozofija positive”, Njeriu, viti I, nr. 6, dhjetor 1942, 11-13.

[23]. Demiraj, Vexhi, “Probleme të metafizikës I”, Njeriu, viti I, nr. 8, shkurt 1943, 8-9; “Probleme të metafizikës II”, Njeriu, viti I, nr. 10, prill 1943, 4-5; “Probleme të metafizikës I”, Njeriu, viti II, nr. 1, korrik 1943, 11-12.

[24]. Demiraj, Vexhi, “Filozofija Islame”, Kultura Islame, viti IV, nr. 3, Nëntor-mars 1942, 58-60.

[25]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Myslimane”, Kultura Islame, viti IV, nr. 8, prill 1943, 106-107.

[26]. Alkimia është një disiplinë shkencore e cila merret me kthimin e metaleve në ar dhe shërimin e të sëmurëve. Njëkohësisht është edhe një disiplinë shpirtërore filozofike e cila me anë të metaleve dhe lëndëve të tjera natyrore synon të zbulojë eliksirin e përjetësisë (pancea). Ka ekzistuar që në lashtësi dhe me kalimin e kohës është përhapur në botën islame e më pas në Evropë. Kjo disiplinë ka pasur mjaft kritika, përsa i përket pretendimit të tyre për të gjetur eliksirin e përjetësisë, por ka gëzuar edhe respekt për shkak të kontributit që ka dhënë në shkencën e kimisë.

[27]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Farabi I”, Kultura Islame, viti IV, nr. 9-10, maj-qershor 1943, 138-142.

[28]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Farabi II”, Kultura Islame, viti IV, nr. 12, gusht 1943, 213-215.

[29]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Farabi III”, Kultura Islame, viti V, nr. 1, shtator 1943, 11-13.

[30]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Ibn Sina-i I”, Kultura Islame, viti V, nr. 4, dhjetor 1943, 107-110.

[31]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Ibn Sina-i II”, Kultura Islame, viti V, nr. 5-6, janar-shkurt 1944, 132-134.

[32]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Gazali I”, Kultura Islame, viti V, nr. 7-8, mars-prill 1944, 183-185.

[33]. Demiraj, Vexhi, “Heronj të Filozofisë Islame-Gazali II”, Kultura Islame, viti V, nr. 9, maj 1944, 251-253.