Zani i Naltë – Kurora mbi krye të përunjur

Kurora mbi krye të përunjur

Jul 18, 2017 Zani i Nalte Studime 0

nga Fatos Kopliku, M.S., Washington DC, SHBA

Abstrakt

Historiani më i madh amerikan i religjioneve Huston Smith, i cili ndërroi jetë para pak ditësh, hyrjen e kapitullit mbi Islamin te libri, tashmë klasik, “Religjionet e Botës: Traditat e Tona Madhore të Urtësisë” e fillon, siç shprehet ai vetë, me një “anomali”: “Nga të gjitha religjionet jo-perëndimore, Islami është më i afërti ndaj Perëndimit – nga ana gjeografike, dhe ideore; ndodhet në familjen abrahamike të feve dhe nga ana filozofike i zhvilloi idetë e grekëve (të lashtë)”. Megjithatë, – thotë Smith -, për Perëndimin Islami është më i vështiri të kuptohet, në përputhje me përvojën, e cila ironikisht na mëson se afria nuk garanton mirëkuptim. Numri më i madh i grindjeve ndodh brenda vetë familjeve. Islami e Perëndimi janë fqinj, – vazhdon Smith -, e si rrjedhojë kanë ndarë kufij, çka u ka hapur rrugë shpesh ngatërresave e luftërave. Nëse ndjekim narrativin e Smith-it, ne shqiptarët nuk jemi një, por një nga kufijtë shekullorë mes Islamit e Perëndimit. Kufijtë me të vërtetë bëhen kollaj burim konfliktesh, por edhe aq kollaj mund të shndërrohen në ura mes atyre që i ndajnë, mjafton të jenë të pranishme dëshira dhe përpjekja e sinqertë.

Në këtë shkrim dëshirojmë të krahasojmë një aspekt thelbësor mes Islamit e Krishterimit, religjionit, që më shumë se çdo gjë, ka latuar, në mos krijuar, Perëndimin. Ky krahasim është mes Shën Marisë dhe Profetit Muhammed ﷺ, dhe besojmë se ndihmon në ndërkuptimin mes dy religjioneve pasi është i llojit thelbësor, e si i tillë shmang rrezikun e ngujimit në sipërfaqësoren, rrjedhojë e natyrshme e theksimit të tepruar të krahasimit formal. Gjithashtu, një krahasim i këtij lloji i kundërvihet pretendimit modern se larmia e formave në fé është dëshmi e sajimeve njerëzore e rrethanore, diçka që shpesh u serviret studentëve si fakt i kryer, mbështetur e ilustruar me krahasime sipërfaqësore.

Krahasimi është i mundur, patjetër, mes Profetit të Islamit ﷺ dhe Krishtit, Kur’anit dhe Ungjillit, shoqërisë hebraike nën sundimin romak në shekullin e I-rë dhe asaj fisnore arabe gjashtë shekuj më vonë, e kështu me radhë. Mirëpo këto krahasime, edhe pse pa diskutim me vlerën e vendin e tyre, nuk do ta meritonin plotësisht të quheshin ‘thelbësore’, sepse përqendrohen te dukuritë sipërfaqësore, të dukshme, që i përkasin formës. Lëvozhga e dukurive dhe e kontingjencave për nga vetë natyra e gjërave e fsheh thelbin, por në të njëjtën kohë edhe e mbron atë. Thelb që mund të mbijetojë pa lëvozhgë nuk ka.

Historiani më i madh amerikan i religjioneve Huston Smith, i cili ndërroi jetë para pak ditësh, hyrjen e kapitullit mbi Islamin tek libri tashmë klasik Religjionet e Botës: Traditat e Tona Madhore të Urtësisë e fillon, siç shprehet ai vetë, me një “anomali”: “Nga të gjitha religjionet jo-perëndimore, Islami është më i afërti ndaj Perëndimit – nga ana gjeografike, dhe ideore; ndodhet në familjen abrahamike të feve dhe nga ana filosofike i zhvilloi idetë e grekëve (të lashtë)”. Megjithatë, thotë Smith, për Perëndimin Islami është më i vështiri të kuptohet, në përputhje me përvojën, e cila ironikisht na mëson se afria nuk garanton mirëkuptim. Numri më i madh i grindjeve ndodh brenda vetë familjeve. Islami e Perëndimi janë fqinj, vazhdon Smith, e si rrjedhojë kanë ndarë kufij, çka u ka hapur rrugë shpesh ngatërresave e luftrave.[1] Nëse ndjekim narrativin e Smith-it, ne shqiptarët nuk jemi në, por një nga kufijtë shekullorë mes Islamit e Perëndimit. Kufijtë me të vërtetë bëhen kollaj burim konfliktesh, por edhe aq kollaj mund të shndërrohen në ura mes atyre që i ndajnë, mjafton të jenë të pranishme dëshira dhe përpjekja e sinqertë.

Në këtë shkrim dëshirojmë të krahasojmë një aspekt thelbësor mes Islamit e Krishterimit, religjionit që më shumë se çdo gjë ka latuar, në mos krijuar, Perëndimin. Ky krahasim është mes Shën Marisë dhe Profetit Muhammed ﷺ, dhe besojmë se ndihmon në ndërkuptimin mes dy religjioneve pasi është i llojit thelbësor, e si i tillë shmang rrezikun e ngujimit në sipërfaqësoren, rrjedhojë e natyrshme e theksimit të tepruar të krahasimit formal. Gjithashtu, një krahasim i këtij lloji i kundërvihet pretendimit modern se larmia e formave në fé është dëshmi e sajimeve njerëzore e rrethanore, diçka që shpesh u serviret studentëve si fakt i kryer, mbështetur e ilustruar me krahasime sipërfaqësore.

Krahasimi është i mundur, patjetër, mes Profetit të Islamit ﷺ dhe Krishtit, Kur’anit dhe Ungjillit, shoqërisë hebreje nën sundimin romak në shekullin e I-rë dhe asaj fisnore arabe gjashtë shekuj më vonë, e kështu me radhë. Mirëpo këto krahasime, edhe pse pa diskutim me vlerën e vendin e tyre, nuk do ta meritonin plotësisht të quheshin ‘thelbësore’, sepse përqendrohen te dukuritë sipërfaqësore, të dukshme, që i përkasin formës. Lëvozhga e dukurive dhe e kontigjencave për nga vetë natyra e gjërave e fsheh thelbin, por në të njëjtën kohë edhe e mbron atë. Thelb që mund të mbijetojë pa lëvozhgë nuk ka.

Pse është thelbësor? Siç e kemi shpjeguar më në detaj në një shkrim të mëparshëm[2], në Islam Kur’ani, Fjala e Zotit, vjen si libër, ndërsa në Krishterim Fjala e Zotit është Krishti që “u bë mish e erdh ndër ne” (Gjoni 1:14). Nga ky këndvështrim rrjedh natyrshëm krahasimi mes Profetit Muhammed ﷺ dhe Shën Marisë, si marrësit e Fjalës Hyjnore. E nënvizojmë se krahasimi nuk është në rolin e Profetit si legjislator, burrë shteti, apo strateg ushtarak, role këto me natyrë të jashtme, jo të brendshme. Në këtë pikë Profeti i Islamit ngjason me profetët e Dhiatës së Vjetër, ose me avatarin Krishna në Hinduizëm. Edhe mes Krishtit e Profetit, paqe qoftë mbi ta, ka pikëtakime thelbësore, por është temë që kërkon trajtim më vete.

Pse krahasimet formale kanë kufizime? Marrim për shembull fjalët ‘bukë’ në shqip dhe ‘book’ në anglisht. Për nga shqiptimi, të dyja tingëllojnë gati njëlloj, por kuptimi është krejt tjetër. Në anglisht ‘book’ do të thotë libër, por është fjala ‘bread’, që edhe pse tingëllon krejt ndryshe nga fjala ‘bukë’ në shqip, bart në fakt të njëjtin kuptim. Ose, nëse topi përfundon në rrjetë në një lojë futbolli zakonisht do të thotë gol dhe avantazh, por nëse përfundon në rrjetë në një set volejbolli do të thotë pikë për kundërshtarin. Ç’lidhje ka, mund të thotë dikush, krahasimi i shqiptimit të fjalëve në gjuhë të ndryshme, apo i rrjetave në futboll e volejboll, me religjionet? Larmia e formave është e gjithëpranishme, qoftë në gjuhë, në sport, art, arkitekturë, në raca, në qytetërime… e deomos edhe në religjione. Do të ishte i çuditshëm pretendimi se këto të fundit bëjnë përjashtim në këtë pikë. Shembujve të mësipërm mund t’u shtohen të tjerë që tregojnë se përqendrimi te krahasimet formale mund të na çojë lehtësisht në keqkuptim, duke na e penguar depërtimin te thelbësorja. Trëndafili (kuptimi) nuk mund të këputet nga gërmat t, r, ë, n, d, a, f, i, l (forma), siç thotë Mevlānā Xhelāledīn Rumīu (vd. 1273).[3] Sidoqoftë, parimisht kuptimet s’para shterrohen nga format që i manifestojnë. Duke pasur këtë parasysh edhe krahasimi mes religjioneve sjell më tepër mirëkuptim e ndërvlerësim kur format nuk merren si kriteret e vetme, e as si pikënisje, por kuptimi e thelbi që ato bartin.

Dritë nga drita që hedh ti

Kur kryengjëlli Gabriel (Xhebra’īl) i sjell lajmin Virgjëreshës, ajo e pyet se si mund të mbesë shtatzënë përderisa “nuk njeh burrë”,[4] ndërsa Profeti ﷺ urdhrit të Xhebra’īlit që të lexojë (ikra’) i përgjigjet “nuk di të lexoj”[5]; pra, është i paprekur nga dija njerëzore, i pamësuar (ummī̄).[6] Ç’do të thotë kjo ngjashmëri?

Një kartë e bardhë është vetiu “ftesë” për njeriun të shpalosë mendimet e talentet e tij. Afërmendsh, kushdo do të ngurronte të shkruajë shkrim përmbi shkrim – fjalët humbin qartësinë dhe autorësia mjegullohet. Nëse shkrimet mbi kartën e shpirtit tonë janë diktuar nga cytjet e dëshirat e egos, atëherë aty nuk mbetet “ftesë” për shkrimin e hirit Hyjnor (barakah).[7] “Dlire shpirtin, o ti miku besëdëlirë, Që kështu të gjesh pastaj të Zotit hirë!”, thotë Naimi ynë.[8] Rumīu rrëfen historinë me artistët grekë e ata kinezë që garojnë se kush krijon dhomën më të bukur. Kinezët krijojnë një dhomë të mrekullueshme me qindra forma e ngjyra, me dragoj e feniksë, ndërsa grekët lëmojnë muret aqsa bëhen pasqyrë e reflektojnë mrekullueshëm format dhe ngjyrat e mjeshtrave kinezë. Kësisoj, vazhdon Rumīu, një shpirt i dlirë, një zemër e qëruar, kthehet në pasqyrë që fton drejt saj bukuritë e Emrave Hyjnorë. Sado e fortë të jetë drita, ajo nuk mund të pasqyrohet nga një pasqyrë e nxirë.[9]

Edhe pse dëlirësia e marrësit të Fjalës Hyjnore qëndron në rang sipëror, në thelb parimi mbetet i njëjti. Vlen të përmendet se, sipas burimeve tradicionale myslimane, kur Profeti ﷺ ishte fëmijë dy engjëj ia hapën kraharorin e ia lanë zemrën me borë,[10] një tjetër simbol i dëlirësisë. Sejjid Husein Nasr, profesor i Studimeve Islame në Universitetin “George Washington”, komenton kështu: “Profeti i Bekuar duhet të jetë i pamësuar për po atë arsye që Virgjëresha Marie duhet të jetë e virgjër. Përçuesi njerëzor i Mesazhit Hyjnor duhet të jetë i kulluar e i panjollosur. Fjala Hyjnore mund të shkruhet vetëm në rrasën e dëlirë dhe “të paprekur” të marrësit njerëzor. Nëse kjo Fjalë duhet të jetë trupore, dëlirësia simbolizohet nga virgjëria e nënës që lind Fjalën, e nëse duhet të jetë në formë libri, kullueshmëria simbolizohet nga natyra e pamësuar e personit të zgjedhur për ta shpallur këtë Fjalë mes njerëzve. Me kurrfarë logjike s’mund të hidhet poshtë natyra e pamësuar e Profetit, duke mbrojtur ndërkaq virgjërinë e Maries. Të dy simbolizojnë një aspekt të thellë të këtij misteri të shpalljes dhe, me t’u kuptuar kjo, nuk mund të pranohet njëri e të kundërshtohet tjetri.”[11]

Nuk është e çuditshme që këto realitete të mohohen nga njerëz që mohojnë në parim shpalljet, profetësinë, Zotin… Çfarë është e çuditshme është mohimi i profetësisë së Muhammedit ﷺ nga disa autorë kristianë, shoqëruar nga sugjerimet se Kur’ani është sajim i tij, apo huazim nga të krishterët e hebrenjtë arabë që jetonin në Arabinë e asaj kohe. Po zbatuam këtë linjë arsyetimi, atëherë Krishti ka huazuar nga rabinët e lashtësisë, ose Moisiu nga priftërinjtë e Egjiptit të lashtë, e kështu me radhë. Kjo është në fakt mënyra se si shpjegohet nga shumë akademikë ateistë apo agnostikë realiteti i feve; një konglomerat huazimesh e sajimesh. Mirëpo një i krishterë a hebre që e kupton realitetin e religjioneve metafizikisht e intelektualisht s’mund të përdorë kësi arsyetimi arbitrar ndaj Profetit të Islamit, duke kursyer sakaq Krishtin apo Moisiun, pa njëfarë hipokrizie shpirtërore apo mospërputhjeje intelektuale. Nga pikëpamja tradicionale një profet nuk detyrohet gjë kujt përveç Zotit. Dituria që ai merr nuk është nga librat, as nga mendimrrahjet me dijetarë, por është drejtpërdrejt shpalosje hyjnore që manifestohet përmes tij në rendin tokësor.

Natyra e Zonjës së Papërlyeme dhe e Profetit Muhammed ﷺ si rrasa e dëlirë dhe “e paprekur” e marrësit njerëzor, në të njëjtën kohë, trupëzon aspektin e përsosurisë pasive e femërore,[12] dorëzimin e plotë ndaj Vullnetit Hyjnor, duke shërbyer si pasqyrë e Tij. Këtu, “femëror” nuk duhet kuptuar si epitet biologjik e gjinor, por parimor. Çdo njeri, burrë apo grua, bart parimin mashkullor e femëror në vetvete; jing dhe jang, mysterium tremendum e mysterium fascitans[13], apo xhelāl e xhemāl sipas kozmologjive të Lindjes së Largët, Krishterimit, dhe Islamit, përkatësisht. Shpirti i Shën Marisë dhe i Profetit të Islamit ﷺ ishin kupa e zbrazët në të cilën u derdh nektari i Fjalës Hyjnore, fyelli të cilit Bariu i ra duke sjellë Meloditë Qiellore në tokë, karta e bardhë mbi të cilën Zoti vendosi të shkruajë Fjalën e Tij…

Profeti ﷺ shpesh e quante veten ‘abdAllah, që do të thotë “shërbëtor” ose “rob i Zotit”.[14] Kujtojmë se ngjyrosja pozitive e togfjalëshit ruhet plotësisht në shqip; një njeri “rob Zoti” është pa dyshim për t’u marrë shembull e admiruar, pasi ai që është rob i Vullnetit të Tij s’mund të jetë rob i egos së vet, e si rrjedhojë është i çliruar nga teprimet e kapriçot që karakterizojnë manifestimet e saj. As nuk është e rastësishme renditja e fjalëve në formulën e dëshmimit (shehādetit): “Dëshmoj se nuk ka zot veç Zotit, dhe Muhammedi është shërbëtori (‘abd) dhe i dërguari (resūl) i Tij”. Një i dërguar i Zotit s’mund të jetë i tillë pa qenë më parë shërbëtor i Tij. Kjo është e logjikshme: nuk ndodh që një mbret të emërojë si zëdhënës të vetin një rebel.

Në një hadith enigmatik po aq edhe të njohur, Profeti a.s thotë se “tri gjëra nga bota juaj më janë bërë të denja për dashuri (ḥubbiba ilejja): gratë, parfumet, ndërsa freskinë e syve e kam në namaz.” Prapë, renditja është domethënëse nëse lexuesi i kushton vëmendje gjuhës së simboleve në përgjithësi dhe perspektivës islame në veçanti. Frithjof Schuon, një figurë e rëndësishme intelektuale dhe shpirtërore e shekullit të kaluar, thotë se, kur flet për gratë, Profeti ﷺ flet për natyrën e vet të brendshme, përsosurinë e dëlirësisë. Ndërkohë, parfumet përbëjnë aromën që rrezaton nga kjo përsosuri, ndjesinë ndaj të shenjtës, harmoninë, freskinë dhe hirin hyjnor (barakah). Kurse namazi, adhurimi, nuk është tjetër veçse “përkujtim i Zotit” (dhikr), që në vetvete përbën arsyen themelore të çdo dashurie të mundshme, përderisa është dashuria për Burimin e çdo gjëje.[15]

Në psikologjinë tradicionale islame, shpjegon autorja Zailan Moris, “shpirti është mashkullor ndërsa vetja femërore. Në arabishte, er-rūḥ është emër i gjinisë mashkullore, ndërsa en-nefs i femërores. Shpirti është dielli mikrokozmik, simboli i Intelektit hyjnor, ndërsa vetja është hëna mikrokozmike, simboli i Vetes hyjnore.”[16] Sipas Profetit ﷺ, përmendja e Zotit (dhikr) është mënyra e pastrimit të zemrës[17], që e kthen atë në pasqyrë, në një hënë që rrezaton dritën e Fjalës Hyjnore. Nuk janë të rastësishme përshkrimet e shokëve të Profetit ﷺ që krahasojnë çehren e tij me atë të një hëne të plotë (bedr), dhe ndër më të njohurat përshkrime në botën islame gjendet në vargjet e hymnit të mirëseardhjes të Profetit ﷺ në Medinë.[18] Hëna e plotë është një simbol femëror i shpirtit në përsosurinë e vet pasive, çka na çon prapë te qasja e hadithit të lartcituar mbi natyrën e brendshme e Profetit ﷺ, krejt pasive ndaj Fjalës Hyjnore – Ai nuk flet sipas dëshirës së vet, thotë Kur’ani [53:3]. A thua është rastësi që në poezinë e tij “Hëna” Naimi i drejtohet asaj me këto vargje:

Ty nga Dielli të vjen dritëza e dëlirë

Kurse unë dritn’ e fshehtë kam përpirë

Mendja ime rreth e rrotull po të vjen tashti

Ndofta dritë gjen në dritën që hedh ti.[19]

Nga ana tjetër, Shën Maria thotë se fryma e saj “ngazëllon në Perëndinë… sepse Ai e shikon me pëlqim ultësinë e shërbëtores së Tij” (Luka 1: 47-48). Ashtu sikurse Profeti ﷺ është rob (‘abd) i Zotit para se të nderohet si i dërguar (resūl) i Tij, po ashtu është kjo përultësi që e lartëson Virgjëreshën në “Mbretëreshë të mbretëreshave”, siç thotë Shën Alberti i Madhi[20]. “Nanë virgjineshë… mbi çdo krijesë e prunjtë e madhështore”[21], janë fjalët që Dante i vë në gojën e Shën Bernardit drejtuar Shën Marisë. Prapë, prunjësia – siç e ka shqipëruar mjeshtërisht Pashk Gjeçi – përulja ndaj Zotit, është ajo çka e madhëron. Sipas Himnit të Marisë (Luka 1:46-55) është Zoti Ai që lartëson të përulurit (et exaltavit humiles). Të kihet parasysh se bëhet fjalë për një përulje të virtytshme, për një shfaqosje të vullnetshme karshi Zotit, për një varfëri shpirtërore. “I varfër” është kushdo që s’ka dëshira, pra nuk është rob i tyre, “i pasur” është kushdo që i ka ato; dëshirë për pushtet, famë, pasuri… Kur thotë Krishti se “është më lehtë të përshkohet deveja nëpër vrimë të gjilpërës se i pasuri të hyjë në Mbretërinë e Hyjit” (Mateu 19:24) bëhet fjalë pikësëpari për pasurinë e dëshirave, jo veç atë materiale. Përndryshe s’do të kishim kurrë raste monarkësh apo fisnikësh profetë a shenjtorë.

Në kohët e sotme ka një keqinterpretim të theksuar të lirisë, e cila nënkupton lirinë për të ndjekur dëshirat, lirinë për të bërë çfarë të duam. Por, në fakt, nuk jemi ne që zotërojmë dëshirat, por janë vetë ato që na prangosin e na bëjnë rob të tyre. Bindja ndaj normave e udhëzimeve Hyjnore na fton të çlirohemi nga dëshirat e t’u përshtatemi natyrës së gjërave ashtu siç janë e jo siç duken. Nuk mund të akuzohet një atlet se nuk është i lirë të pijë duhan, alkol, apo të zgjohet a flejë kur të dojë. Ndjekja e regjimit, disiplinës i jep lirinë për kryerjen e maratonës. Liria e duhanpirjes për një maratonomak do të thotë mbetje në mes të rrugës, mosarritje në finish… Po liritë që serviren sot si vlera, ç’efekt kanë vallë për maratonën e shpirtrave tanë?

Tashmë, duhet të jetë e qartë përse ultësia e shërbëtoria janë cilësi parakusht qoftë për Virgjëreshën, qoftë për Profetin ﷺ, për të qenë të denjë si bartës të Fjalës Hyjnore. Si rrjedhojë e shfaqosjes së tyre karshi Fjalës Hyjnore, natyra e brendshme e Profetit përkon me atë të Virgjëreshës së Shenjtë (Batūl) sepse ashtu siç Krishti ishte brendësia e saj, po ashtu Kur’ani ishte natyra e Pejgamberit ﷺ. Marrëdhënia mes Nënës së Shenjtë dhe Fëmijës shpaloset qartë edhe në ikonat tradicionale, veçanërisht ato ortodokse, që njihen me emrin “Zonja Jonë e Shenjës”.[22] Aty Virgjëresha rri me fytyrë direkt përballë shikuesit, me pëllëmbët e duarve drejt qiellit në lutje, dhe medalionin e Krishtit fëmijë në gjoks. Virgjëresha simbolizon shpirtin në dëlirësinë e vet të qëmotshme, ndërsa Fëmija është fara e Fjalës Hyjnore që është mbjellë në të.[23] Ndërsa, kur e pyeten Aishenë, gruan e të Dërguarit ﷺ, për karakterin e tij, ajo iu përgjigj: “Natyra e tij ishte Kur’ani”,[24] dhe asnjë ekzegjeti tradicional të Kur’anit s’i ka shpëtuar fakti se Kur’ani përshkruan veten, Kur’an i Madhnueshëm (ʿaẓīm) [15:87], dhe natyrën e Profetit ﷺ, Vërtet, ti ke një karakter të madhnueshëm (ʿaẓīm) [68:4], me të njëjtën fjalë.[25]

Një tjetër ngjashmëri është vendi ku Profeti ﷺ dhe Virgjëresha fillimisht vizitohen nga kryeengjëlli. Në rastin e Pejgamberit ﷺ, i shqitur tërësisht nga jeta e përditshme, ai ishte në meditim jashtë Mekës në shpellën Hira. Ndërsa Shën Maria (Hazreti Merjem) rrinte e veçuar në adhurim të vazhdueshëm në një guvë-hijerore. Shpella ose guva tradicionalisht simbolizon zemrën[26], duke kthjelluar më tej lidhjen mes botës së brendshme dhe manifestimit të saj në atë të jashtme – përkujtimi i Zotit po ndodhte pikësëpari në zemër, dhe përkujtimi në guvë e shpellë ishte manifestim i atij realiteti të brendshëm. Pra mund të thuhet se Profeti i Bekuar ﷺ dhe Virgjëresha e Shenjtë e mirëpritën Fjalën e Zotit shpirtërisht në zemër e fizikisht në guvë. Theksojmë se, në kontekstin kur’anor, mihrabi në xhami është simboli i guvës ku Virgjëresha e Shenjtë u tërhoq në halvet[27] duke përkujtuar Zotin, dhe ku kryeengjëlli Xhebra’īl i solli lajmin. Ky simbol është i pranishëm në Mihrābin Zekerijā në Xhaminë Aksā të Jeruzalemit, dhe në veçanti në mihrabet e xhamive osmane, duke filluar me atë të Aja Sofias, pasi shumë nga ato u stolisën me fjalët saherë Zekerijā hynte në hijerore,[28] fragment nga vargu kur’anor [3:37] që i referohet kësaj ngjarjeje.[29]

Shkurtimisht ia vlen të përmenden edhe dy pika thelbësore ngjashmërie, të cilat në fakt meritojnë trajtim në vetvete. Virgjëresha e Bekuar identifikohet edhe me Shën Sofian, personifikim i vetë Diturisë, i Urtisë, sepse sipas teologëve klasikë ajo e zotëron atë në sajë të përsosurisë së saj shpirtërore.[30] Është një përsosuri e tillë realiteti edhe pas thënies së njohur të Profetit ﷺ “Unë jam qyteti i diturisë, Aliu është porta e tij”,[31] ku ai identifikohet me vetë diturinë. Dituria Hyjnore si objekt i njohjes ka një anë thelbësisht femërore, në kuptimin më të lartë parimor, për arsye që i cekëm më lart. Gjithashtu, Kur’ani i drejtohet Profetit E ty (Muhammed) s’të dërguam përveç se mëshirë për të gjithë botërat [21:107], dhe një nga emrat me të cilët ai quhet është edhe Miftāḥ Raḥmet Allah, “Çelës i Mëshirës së Zotit”, kursa Virgjëresha njihet edhe si Mater Misericordiae, “Nënë e Mëshirës”.

Përfundime

Sinqeriteti për nga natyra nënkupton thellësi e kthjelltësi, e për këtë arsye autori beson se një dialog për të qenë vërtet i tillë nuk mund të përjashtojë sinqeritetin. Ka pak vlerë dialogu me myslimanë nëse a priori profetësia e Muhammedit ﷺ nuk njihet dhe Islami shihet si një konglomerat herezish e huazimesh, duke bartur kështu paragjykimet e keqinterpretimet shekullore, në veçanti të shprehura në veprat e akademikëve orientalistë.[32] Gjithashtu duhet të kuptohet se edhe pse murgëria, asketizmi, shqitja nga bota, janë karakteristika që hasen rëndom ndër profetë e shenjtorë të feve të ndryshme, e në veçanti asaj të krishterë, ato nuk janë të vetmet e as të domosdoshmet. Një monark apo një luftëtar profet nuk përbën pamundësi, përndryshe nuk do të kishim Hz. Sulejman (Solomon) apo Hz. Dawūd (David), apo Krishna e Rama nëse konsiderojmë Hinduizmin, paqe qoftë mbi gjithë ta.

Nga ana tjetër, myslimanët deridiku e kanë më të lehtë pranimin e vlefshmërisë së religjioneve të tjera, dhe kjo kryesisht pasi Sheriati, ligji islam, urdhëron jo vetëm moscënimin, por edhe mbrojtjen e objekteve të kultit të krishtera në një shtet mysliman. Urdhëresat direkt apo indirekt përfshijnë edhe sinagogat, tempujt zoroastrianë, hindu, budistë, e me radhë. Kujtojmë se Profeti nuk bëri as edhe një lëshim përsa i përket politeizmit të arabëve dhe idhujt u shkatërruan pa asnjë kompromis duke filluar nga ata të Qabesë, por me përjashtimin shumë të rëndësishëm të ikonës së Virgjëreshës dhe Krishtit fëmijë, siç na tregon Azrakīu.[33] Lista e gjatë e shembujve do të na largonte nga tema, por mund të themi se do të ishtë absurde të mendohet se Zoti urdhëron ruajtjen e respektimin e religjioneve të tjera nëse këto janë pa vlerë.[34] Dlirësia në qëllim e dituria janë udhërrëfyesit e besueshëm drejt njohjes e respektimit të këtyre vlerave.

Dialogu me traditat e tjera duket luks kur shihet një intolerancë pa precedent mes vetë myslimanëve sot, ndërsa ymmeti islam është i rrethuar nga një mori sfidash politike, shoqërore, ekonomike. Sipas doktrinës islame, të metat thelbësore të njeriut janë harresa (nisjān) e shkujdesja (ghafleh), falë të cilave zë rrënjë injoranca, që është pa dyshim shkaku rrënjësor i sfidave që lartpërmendëm, pa harruar e zbutur aspak faktorët e jashtëm si kolonializmi apo makinacionet e shumëllojshme ndërhyrëse. Por është venitja, apo edhe harresa, e trashëgimisë intelektuale e shpirtërore që si pasojë ka sjellë një prirje për ta reduktuar Islamin në urdhëresa e ndalesa, në ritual, ndërsa faltoret në palestra ritualesh – diçka e pranishme edhe në religjione të tjera. Kjo është shoqëruar edhe me një mungesë respekti, njohjeje e tolerance ndaj formave tjera të religjioneve, përfshirë edhe larminë brenda Islamit vetë.

Mirëpo, besojmë se sot dialogu mes feve është jo i nevojshëm, por i domosdoshëm. Për shekuj me radhë krahasimet me religjioneve kanë qenë të panevojshme sepse çdo religjion ka qenë i mjaftueshëm për t’iu përgjigjur ithtarëve të vet, nga më të thjeshtit deri te më të sofistikuarit. Edhe sot, çdo religjion është po aq i mjaftueshëm, porse dikur bota e nje feje te caktuar merrej si bota si e tillë, ndërsa me kontaktet e zgjeruara është shtruar çështja e feve te tjera…

Kjo larmi, siç e thamë, përdoret si argument kundër vlefshmërisë së feve e vetë Zotit qoftë nga individë nën petkun e objektivitetit akademik, qoftë nga interpretime të cekëta personash që kërkojnë të mbrojnë fenë e tyre duke mohuar me çdo kusht të tjerat. E vërtetë, këta të fundit nuk e mohojnë direkt Zotin si të tillë, por i vënë kufij Pafundësisë e Fuqisë së Tij për të manifestuar Emrat e Tij e Rrugën drejt Tij në forma të ndryshme përveç asaj të fesë së tyre. Të dyja palët i mbështesin argumentet e tyre në ilustrime e krahasime sipërfaqësore. Por nuk mund të zhvillojmë amnezi selektive e të “çlirojmë” veten nga përgjegjësia për të respektuar fetë e tjera apo, edhe me keq, të hedhim baltë mbi to në emër të devotshmërisë. Krishti është “Udha dhe e Vërteta” (Gjoni 14:6), nëse marrim një shembull nga Bibla, por Udha dhe e Vërteta nuk është vetëm Krishti. Vetë Shën Agustini tregon se “ajo çka tani quhet fé e krishterë në të vërtetë njihej nga të lashtit, e as ka munguar ndonjëherë që nga fillimi i racës njerëzore, gjer kur erdhi Krishti vetë… e që atëherë féja e vërtetë që kishte ekzistuar që më përpara filloi të quhet e krishterë.”[35] Kur’ani thotë se po do të donte, Zoti do t’ju kishte bërë një komb të vetëm, por deshi t’ju sprovojë në atë që ju dha, ndaj matuni me njëri tjetrin në punë të mira. Kthimi i juaj është te Zoti, dhe Ai do t’ju tregojë të vërtetën në lidhje me dallimet tuaja [V: 48]. Shembuj e udhëzime të ngjashme, që nuk mungojnë aspak, duhet të jenë themelet e çdo dialogu.

Ekstremi tjetër është sinkretizimi alla-new age ku merren e arnohen bashkë copa doktrinash religjioze në emër të gjithëpërfshirjes, tolerancës, e paqes duke neglizhuar tërësisht format e një féje, të cilat janë providencialisht të pazëvendësueshme në rangun e vet. Pavarësisht qëllimit të mirë, përpjekje të tilla thjesht dëmtojnë edhe më tej tërësinë e çdo religjioni autentik, pasi bazohen në sentimentalizma e jo në dituri dhe nuk mund të ndihmojnë në një dialog të frytshëm mes religjioneve. Prandaj, besojmë, dialogu duhet deomos të respektojë format, por edhe të cekë thelbet[36] për t’ia zgjeruar kështu mundësinë drejtkuptimit të ndërsjellë. Besojmë se ky shkrim mbi Virgjëreshën e Shenjtë e Profetin ﷺ ofron kontribut sado modest në këtë drejtim dhe urojmë se do të ndiqet nga të tjerë. Shpresojmë se në të ardhmen dikush do të shkruajë një tjetër enciklopedi mbi religjionet e botës si prof. Smith, në të cilën kufijtë e Islamit e Krishterimit do të përmenden si vende urash, jo konfliktesh, e ato të hedhura nga shqiptarët myslimanë e krishterë do të kenë patjetër vendin e nderuar e merituar mes tyre.

[1] Huston Smith, The World Religions: Our Great Wisdom Traditions (San Francisco: Harper Collins, 1991), f. 221. Kjo enciklopedi ka shitur mbi dy milionë kopje anembanë botës.

[2] Fatos A. Kopliku, “Fjalë e Zbritun, Gjuhë e Nâltsueme”, Zani i Naltë, nr.16 (169), verë 2016, ff. 30-44. Po ashtu, në Judaizëm psh, Fjala vjen si libër.

[3] Mesnevī, shqip. Mithat Hoxha (Shkup: Logos-A, 2010), Libri I, 3455.

[4] Luka 1:34; shih edhe Kur’ani 19:20.

[5] Shih Martin Lings, Muhammedi: Jeta e tij sipas burimeve më të hershme, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Shkup: Logos-A, 2011), kreu XV. Në fakt fjala “recitoj”, “këndoj”, e “lexoj”, në shoqëritë paramoderne janë pothuajse e njëjta gjë. Leximi pa rimë e melodi ishte diçka e pazakontë. Në shqip një jehonë e zbehtë e kësaj kohe akoma ruhet sepse “shkrim e këndim” do të thotë “shkrim e lexim”, që tregon se këndimi e leximi janë e njëjta gjë; diçka e natyrshme kjo për shoqëritë paramoderne ku historia e njeriut është në gojën e rapsodëve e poetëve. Divorci i këtyre fjalëve është një dukuri e vonë.

[6] Term që haset disa herë në Kur’an; 7:157, 3:20, 62:2.

[7] Trajta në shqip (dhe turqisht) është bereqet, dhe akoma ruan kuptimin e diçkaje që është më shumë se një e mirë materiale.

[8] Poezia “Zoti” në Ëndërrimet (Tekhajjulāt), shqip. Vexhi Buharaja (Tiranë: Fondacioni ‘Saadi Shirazi’, 2005).

[9] Mesnevī, Libri I, 3466-3499.

[10] Lings, Muhammedi, kreu VIII.

[11] Sejjid Husein Nasr, Ideale dhe Realitete të Islamit, shqip. & par. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2008), ff. 57-58. Shih edhe Annemarie Schimmel, Mystical Dimensions of Islam (NC: The University of North Carolina, 1975), f. 218.

[12] Për atë se si ky aspekt kozmologjik shpaloset në marrëdhëniet gjinore në Islam të shihet Sachiko Murata, The Tao of Islam (NY: State University of New York, 1992); si dhe Zailan Moris “Matanë velit: vështrimi sufi i grave dhe i feminilitetit”, në Islami, fundamentalizmi dhe tradhëtimi i Traditës, ed. Joseph E. B. Lumbard, shqip. & par. Edin Q. Lohja (Shkup: Logos-A, 2016), kreu VII.

[13] Shih veprën nga teologu i shquar gjerman Rudolph Otto, The Idea of the Holy, trans. John W. Harvey (Oxford University Press, 1958).

[14] Shih Saḥīḥ al-Bukhārī, nr. 3445.

[15] Tayeb Chouiref, The Spiritual Teachings of the Prophet ﷺ: Hadith with Commentaries by Saints and Sages of Islam, trans. Edin Q. Lohja (KY: Fons Vitae, 2011). Shih edhe Frithjof Schuon, Dimensions of Islam, trans. P. N. Townsend (Lahore: Suhail Academy, 1970), kreu VII.

[16] Moris në Tradhëtimi i Traditës, kreu VII. Kujtojmë se botëkuptimi klasik e sheh njeriun të përbërë nga shpirti-rūḥ, vetja-nefs dhe trupi-xhism, që përkojnë me termat pneuma, psike, dhe hyle në greqisht, ose nga intelektus, anima dhe korpus në latinisht. Zoti është edhe Absolut edhe I Pafundëm, Madhështia (el-xhelāl) e Bukuria (el-xhemāl). “Në natyrat e tyre të kryehershme, burri dhe gruaja janë simbole pozitive të Zotit. Absolutshmëria dhe Madhështia e Zotit pasqyrohen më drejtpërdrejt nga burri, ndërsa Pafundësia e Bukuria hyjnore nga gruaja. Trupi mashkullor shpreh Transhendencën, ndërsa femërori Imanencën. Burri i Kryehershëm është simboli i Zotit të tij, ndërsa gruaja simboli i Mëshirës hyjnore. Megjithatë, që prej rënies së njerëzimit nga gjendja edenike në një çast harrese, çdo burrë është edhe rebel ndaj Perëndisë, uzurpuesi që synon të vërë veten në vendin e Zotit të tij, dhe çdo grua burimi i joshjes që shpërhap veten njerëzore dhe e tërheq larg nga soditja e Perëndisë.” Moris, vep. cit.

[17] Shu`ab el-imān, 1:396, no.522.

[18] “Ṭala‘a ‘l-bedru ‘alejnā” – “Hëna e plotë u ngrit mbi ne” thojnë vargjet e para duke iu referuar të Dërguarit. Për krahasimet e Profetit me hënën e plotë shih psh. Saḥīḥ al-Bukhārī 3552, 3556. Shpirtrat e eulijave, po ashtu, krahasohen me hënën e plotë ngaqë ata konsiderohen njerëz të përsosur (al-insān al-kāmil), pasqyra të Emrave Hyjnorë.

[19] Naim Frashëri, Ëndërrimet (Tekhajjulāt), shqip. Vexhi Buharaja (Tiranë: Fondacioni ‘Saadi Shirazi’, 2005).

[20] St. Albert the Great, Mariale, CLXII, 13-14 (Collection Les Maitres de la Spiritualité chretiénne, trans. Albert Carreau, Paris 1942). Cit. nga The Essential Titus Burckhardt, ed. William Stoddart (IN: World Wisdom, 2005), ff. 125-126.

[21] Komedia Hyjnore, përkth. Pashk Gjeçi, Kanga XXXIII.

[22] Sipas vargut biblik: Prandaj vet Zoti do t’ju japë një shenjë: Ja e virgjëra do të mbetet me barrë dhe do të lindë një fëmijë të cilin do ta quajë Emanuel (Isaia 7:14).

[23] Të shihet Titus Burckhardt, Sacred Art of East and West, trans. Lord Northbourne (Bedfont, Middlesex: 1967), ff. 70-74. Arti i ikonave të Krishtit e Shën Marisë për nga rëndësia krahasohet me kaligrafinë kur’anore sepse Krishti është Fjala në Krishtërim, ndërsa Kur’ani është fjala në Islam. Flasim për artin e ikonave sipas kanoneve tradicionale, në veçanti ato ortodokse, e jo imazhe natyraliste të Krishtit siç shihen në Perëndim gjatë Rilindjes e në vijim.

[24] Saḥīḥ Muslim, 746a; Nisā’ī, 1601; Aḥmed 10, 25240.

[25] Ky realitet i brendshëm i të Dërguarit të Zotit i njohur si “Nūrī Muḥammedī” njehsohet me dritën e Fjalës Hyjnore nga ekzegjetë klasikë si ʿUmer ez-Zemakhsherī si referencë ndaj vargut kur’anor Një dritë ka ardhë ndër ju prej Zotit [5:15]. Shih komentimin e këtij ajeti në The Study Quran: A New Translation and Commentary, eds. Seyyed Hossein Nasr, Caner K. Dagli, Maria Massi Dakake, Joseph E. B. Lumbard, Mohammed Rustom (Harpercollins, 2015).

[26] René Guénon, Fundamental Symbols: The Universal Language of Sacred Science, trans. Alvin Moore, Jnr (Cambridge, UK: Quinta Essentia, 1991), ff. 145-147.

[27] Trajta e mësipërme në shqip dhe turqisht vjen nga khalwa në arabisht. Ajo është një disiplinë intensive shpirtërore përqendruar në adhurim, lutje, e përkujtim (dhikr), veçuar nga kontaktet me njerëzit. Mund të zgjasë nga disa orë, deri në disa ditë (me raste edhe 40 ditë). Është praktikë që haset në religjione të ndryshme, jo veç në Islam.

[28] Kullema dakhala alejhe Zekerijā. Shih Patrick Laude, Louis Massignon: The Vow and the Oath, trans. Edin Q. Lohja (London: The Matheson Trust, 2011), ff. 36-37.

[29] Shih Titus Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, shqip. Vehap S. Kola (Shkup: Logos-A, 2012), ff. 90-93.

[30] The Essential Titus Burckhardt: Reflections on Sacred Art, Faiths, and Civilizations, ed. William Stoddart (IN: World Wisdom, 2003), f. 126.

[31] Reza Shah-Kazemi, Justice and Remembrance: Introducing the Spirituality of Imam ‘Alī (NY: I.B. Tauris & Co. Ltd, 2006), f. 11, cit. nga al-Ḥākim al-Nīsābūrī, al-Mustadrak ʿalā’l-ṣaḥīḥayn (Beirut, 2002), f. 929, nr. 4694.

[32] Shih Edward Said, Orientalism (Pantheon Books, 1978); Enis Sulstarova, Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga Naimi tek Kadareja (Tiranë: Dudaj, 2007). Çfarë e komplikon çështjen edhe më tej në Ballkan është demonizimi në mënyrë institucionale i sundimit osman, i cili lidhet ngusht me praninë e Islamit në këto troje. Ndryshe nga Islami që formoi një shtet, shoqëri, e qytetërim të vetin sapo zuri rrënjë, Krishterimi u lind gjatë sundimit romak dhe për tre shekuj u persekutua nga ky sundim. Trashëgimi e kësaj është një nevojë për të identifikuar pothuajse domosdoshmërisht një shtypës, diçka e cila nganjëherë në Ballkan merr intensitet të tillë sa harrohet Krishti e Zoti dhe duket se parakushti për të qenë i krishterë është urrejtja ndaj turkut shtypës. Sipas Schuon-it, prania e Islamit në Ballkan ka ruajtur në mënyrë providenciale Krishterimin nga elemente pagane të antikitetit jo plotësisht të neutralizuara në masa, të cilat me Rilindjen e prapa gradualisht gërryen jetën organike të krishterë në Perëndim, aqsa ky i fundit konsiderohet të jetë tashmë në epokën post-kristiane. Shih Frithjof Schuon, Spiritual Perspectives and Human Facts, trans. Mark Perry, Jean-Pierre Lafouge, James Cutsinger (IN: World Wisdom, 2007) ff. 68-69.

[33] Al-Azrakī, Akhbar Makka, vol I, ff. 168-169, cit. nga eseja e G. R. D. King, “The Paintings of the Pre-Islamic Ka‛ba” në Muqarnas, Volume 21: Essays in Honor of J. M. Rogers, ed. Gülru Necipoğlu, Doris Behrens-Abouseif, Anna Contadini (Brill, 2004), f. 223.

[34] Shih Universal Dimensions of Islam: Studies in Comparative Religion, ed. Patrick Laude (IN: World Wisdom, 2011). Figura madhore si Ṣalāḥ ed-Dīn Ejjūbiu (v. 1193), çliruesi i Jeruzalemit, apo Emiri ʽAbdul-Kādir (v. 1883), udhëheqësi i rezistencës ndal kolonializmit francez, e kanë zbatuar dhe jetuar këtë urdhëresë, dhe nëse sot ka disa që pretendojnë se Islami është i mbyllur ndaj dialogut, atëherë do të ishte hap i mirëpritur studimi i jetës e veprës së burrave të tillë. Shih të Reza Shah-Kazemi, “Nga shpirtshmëria e xhihād-it tek ideologjia e xhihadizmit”, në Lumbard (ed.), Tradhëtimi i Traditës, kreu VI.

[35] The Retractions (The Fathers of the Church, Volume 60), trans. Sister Mary Inez Bogan (Catholic University of America Press, 1968), f. 52.

[36] Dialogu në kësisoj detajesh s’është domosdoshmëri për çdo besimtar, biles as nevojë. Në fakt shumë besimtarë në mënyrë intuitive e kuptojnë shpalosjen e Vërtetës e Mëshirës në forma të ndryshme dhe u japin respektin e duhur besimeve dhe besimtarëve të tjerë.