Mobiliteti shoqëror i krerëve fetarë myslimanë te shqiptarët

Oct 08, 2015 Zani i Nalte Histori 0

---

Mobiliteti shoqëror i krerëve fetarë myslimanë te shqiptarët

(jashtë kufijve etno-shekullarë të shqiptarizmës)

 

nga KUSHTRIM SHEHU

Gjakovë

 

Abstrakt

Kombi shqiptar, në kuptimin e kombit politik është produkt i periudhës post-osmane. Shqiptarët, si pjesë e shoqërisë osmane organizimin e kanë pasur të ndërlidhur me sistemin e drejtësisë të shtetit osman, pjesë e të cilit sheriati islam përbënte një themel të fortë, krahas traditës dhe ligjeve komunitare të njohura nga vetë shteti. Me këtë duhet të kuptojmë se krerët fetarë myslimanë kishin një autoritet tejet të gjerë në organizimin e jetës shoqërore. Me fillimin e lëkundjes së themeleve të shtetit osman, krerët myslimanë u përball me fillet e shekullarizimit të shoqërisë.

Lindja e lëvizjeve nacionaliste solli një mentalitet të kundërt me porosinë fetare. Porosia fetare e barazisë njerëzore, tashmë gjendej përballë dallueshmërisë, nivelizimeve dhe lartësimeve të etnive, gjegjësisht kombeve. Në këtë mjedis është tejet i rëndësishëm fakti që, krerët fetarë myslimanë shqiptarë nuk ndoqën rrugën e mbrojtjes së interesit, autoritetit dhe pushtetit vetjak. Ata arritën që në mesin e mentaliteteve të reja të vënë para çdo gjëje të mirën e përbashkët shoqërore. Qëllim kryesor i tyre mbeti vetëdijesimi dhe ngritja e nivelit shoqëror të shqiptarëve. Një mungesë e leximit të këtij qëllimi ka promovuar një histori të mangët të konsolidimit modern të shoqërisë sonë. Bashkë me këtë, vazhdimisht diskursi politik shqiptar ndër vite, ka anashkaluar të mirën e fesë, në dobi të shekullarizmit.

Opinionit shqiptar vazhdimisht i është shërbyer etno-shekullarizmi. Krerët fetarë, aktivitetet dhe veprat e tyre janë neglizhuar, ose injoruar nga mjedisi publik mbarëshoqëror. Vitet e fundit, falë përpjekjeve të studiuesve të shumtë personalitete pjesë e krerëve fetarë myslimanë janë bërë të njohur për masat. Me këto përpjekje zbardhen personalitete të shquara dhe na mundësohet të shohim dualitetin e inteligjencës shqiptare. Intelektuali përballë ulemasë. Kjo vijimësi vazhdon pas një periudhe të lindjes së shtetit shqiptar. Shfaqet në viset e tjera ku jetojnë shqiptarët dhe është pjesë e debateve të ditëve të sotme. Është për t’u lavdëruar që ulemaja shqiptare në një ambient tejet të egër të ekzistencës së saj, ka gjetur mundësinë e ruajtjes së fesë. Shoqëria shqiptare nuk njeh politizim të fesë islame në mesin e vet. Ulemaja shqiptare kreu obligimin e vet duke ruajtur fenë prej ideologjisë. Një përfundim i tillë është i mundshëm të gjendet në veprën e çdo personaliteti të krerëve fetarë myslimanë ndër shqiptarët.

 

Mjedisi shoqëror i opozitarizmit fetar islam në shtetin osman

Shoqëritë njohin procese dhe periudha të ndryshme ku aktiviteti i pjesëtarëve të saj është më i zhvilluar. Shumë shoqëri kanë kaluar nëpër procese ku në mënyrë të menjëhershme është aktivizuar i tërë kapitali intelektual dhe material në drejtim të arritjes së një caku të dëshirueshëm nga elitat dhe përfaqësuesit udhëheqës shoqëror. Në shoqërinë shqiptare periudha më aktive ndërlidhet me përpjekjet për riformësim shoqëror gjatë fundit të sundimit osman. Kjo kushtimisht është rezultat i fillimit të modernitetit dhe shfaqjes së lëvizjeve nacionaliste në gjeografinë evropiane të shtetit osman. Duhet përmendur se kjo periudhë është njëherazi mjedis i garës së ideologjive dhe mentaliteteve. Thënë më mirë është periudhë në të cilën idetë, mendimet dhe përkatësitë identitare marrin konotacion politik. Vala e politizimit kapi edhe shtresën udhëheqëse të besimit islam. E ngritur mbi pakënaqësitë e shtuara ndaj udhëheqjes dhe dominimit të perëndimit mbi udhëheqjen shtetërore artikuloi dhe përmblodhi brenda vetes kundërshtimin ndaj pushtetit.[1] Ky opozitarizëm duhet kuptuar edhe si transformim i mbarë shoqërisë osmane. Andaj mund të themi se edhe shtresën udhëheqëse shqiptare e përfshiu kjo valë e transformimit shoqëror. Në këtë mjedis mund të shohim se pjesa elitare e shoqërisë shqiptare kryesisht është e përbërë nga krerë fetarë të përkatësive të ndryshme fetare, të cilave u përkisnin shqiptarët. Po ashtu pjesë elitare janë udhëheqës administrativë, përfaqësues të familjeve të mëdha shqiptare, si pronarë të mëdhenj të tokave dhe personalitete me ndikim të trashëguar, shkaku i lojalitetit ndaj shtetit dhe dinastisë osmane. Vlen të përmendim në të njëjtin mes edhe përfaqësues të esnafeve të mëdha profesionale, si dhe tregtarë të mëdhenj, si njerëz me vlerë dhe ndikim në jetën shoqërore të atëhershme shqiptare. Ky profil paraqet pjesën e personalitetit tradicional të trashëguar nga periudha të mëhershme, si dhe në të njëjtën kohë paraqet edhe profile shtesë personalitetesh, që ishin shembuj tipik të kësaj periudhe. Në këtë përpjekje për përshkrim të profilit të elitës shqiptare, nevojitet të shtohet medoemos edhe profili i intelektualit, njeriut të letrave, përkatësisht profili i personit të edukuar në shkollat jo fetare nga të cilat dolën aktivistë të çështjes kombëtare.[2]

Ky profil personalitetesh bart rëndësi të posaçme shkaku i sinkronizimit të aktivitetit të tyre në favor të ruajtjes së jetës dhe mirëqenies shqiptare. Më vonë ky aktivitet do të kalojë në mision jetësor të elitës shqiptare dhe do të transformohet në mobilitet mbarë elitar. Në tërë këtë mjedis, pjesa më e madhe e elitës shqiptare mund të thuhet se është e përbërë prej elitës fetare, gjegjësisht elitës fetare islame.[3] Në një udhëtim historik në të kaluarën shqiptare, shohim emra personalitetesh kombëtare shumë të rëndësishëm, të cilët ishin pjesë e jetës fetare islame. Në këtë udhëtim paraqiten udhëheqës fetarë myslimanë me përgjegjësi të ndryshme në hierarkinë fetare islame, të cilët nuk munguan në proceset më të rëndësishme të historisë kombëtare shqiptare, duke u bërë faktorët kryesorë të saj. Është shumë e rëndësishme të shohim ndërlidhjen dhe angazhimin e tyre në çështjen kombëtare, të bashkërenduar me përpjekje dhe mobilitet në favor të çështjes së përgjithshme shoqërore shqiptare. Një analizë e thellë e mobilizimit të udhëheqësve fetarë myslimanë shqiptarë, i paraqet ata jo vetëm si të përkushtuar ndaj çështjes kombëtare, ata shfaqen shumë më të përkushtuar ndaj ngritjes së jetës mbarë shoqërore shqiptare. Pikërisht këtu mund të shihet më qartë eminenca e personalitetit fetar dhe elitar si vetëdije e përgjegjshme për shoqërinë.

Sundimi osman, që nga themelimi dhe më pas shtrirja në hapësirën shqiptare, ishte qeverisje e identifikuar me fenë islame. Ndonëse si mentalitet shtetëror kishte përvetësuar shumë organizime politike paraprake, e drejta islame ka bartur rol themelor dhe të rëndësishëm në tërë instancat shtetërore. Më vonë fillet e modernitetit sollën tundim në botëkuptimin e udhëheqjes shtetërore dhe përvojat origjinale të vetë shtetit osman zunë t’i lirojnë vend përvojave të reja të shteteve perëndimore.[4] Që nga ky proces botëkuptimi shtetëror osman u bë një thithës i zhvillimeve të shoqërive perëndimore, përmes të cilave synonte të reformonte veten e të bashkërendohej me shtetet perëndimore, të cilat vetëm kishin filluar epërsinë e tyre në çdo fushë ndaj shtetit osman. Kjo fazë paraqet krizat dhe tendosjet e para të shoqërisë osmane. Në këtë periudhë kundërthëniet dhe divergjencat mes përfaqësuesve tradicionalë, të cilët kërkonin vazhdimësinë e rendit ekzistues dhe përfaqësuesve gjithnjë në rritje të reformuesve të cilët kërkonin ndryshime rrënjësore në sistemin shtetëror, filluan të thelloheshin përherë e më tepër. Kësisoj, përfaqësues të rendit tradicional, gjegjësisht elita fetare islame, shikonte me sy kritik ndryshimet dhe në njëfarë mënyre filloi të ftohej nga qëndrimet e shtetit osman, përkatësisht dinastisë osmane. Seria e pandalshme e ndërmarrjes së reformave në shtetin osman thelloi shumë më tepër krizën shoqërore, e cila sfidoi tejmase autoritetet ekzistente tradicionale. Roli themelor i pjesës elitare fetare përherë e më shumë filloi t’i lëshonte vend mekanizmave shtetërorë, të cilët bazën mbështetëse nuk e kishin më mbi ligjet hyjnore, por buronin nga sistemet juridike shtetërore të vendeve perëndimore evropiane.[5]

Procesi i sipërpërmendur filloi në një periudhë kohore ku edhe nacionalizmi vetëm kishte bërë vend në komunitetet etnike ballkanike dhe të dy së bashku u bënë shtytës të rëndësishëm në nisjen e ftohjes së shoqërisë nga sundimi, gjegjësisht dinastia osmane. Në njërën anë elementë jomyslimanë shfaqnin hapur armiqësinë ndaj shtetit osman e në anën tjetër, sidomos elementët myslimanë që jetonin në gjeografinë evropiane të shtetit osman, paraqisnin habinë për lëshimet dhe miratimet, që ndërmerrte shteti ndaj këtyre elementëve jomyslimanë. Këto zhvillime shfaqin para nesh pikat e thyerjes së shoqërisë dhe defragmentarizimin shoqëror të qeverisjes osmane. Në këtë kontekst krerët fetarë myslimanë osmanë, përfshirë këtu edhe ata shqiptarë, paraqesin pakënaqësitë e tyre, duke bërë përpjekje për konceptim të ri të porosisë fetare, në një hapësirë ku moderniteti perëndimor vetëm kishte hedhur ndikimet e saj. Nga ky moment shohim një sferë opozitare ndaj pushtetit. Kjo opozitë zuri të përhapet me tendenca të ndryshme në tërë gjeografinë osmane. Në fillim tendencat ishin në kuadër të bashkërendimit të fesë me modernitetin, përkatësisht porosisë hyjnore me racionalizmin, e më vonë shfaqi tendenca të hapura kundërshtuese siç është rasti te shqiptarët, të cilët përmes nacionalizmit tendencën e tyre e shfaqën shumë më të ashpër e më të papajtueshme.

Regjimi osman tashmë përjetonte një fazë transformimi të botëkuptimit shtetëror, duke pasur parasysh më tepër kërkesat e jashtme, përkundër atyre kërkesave imediate të brendshme. Dinastia osmane dhe organizmi udhëheqës osman shpeshherë u sollën papërgjegjshëm ndaj të nënshtruarve të tyre, e shumë herë ditën të shpërblenin pikërisht sfiduesit e tyre kryesorë. Mirëpo këtu nuk duhet të lëmë në harresë zhvillimet në rendin ndërkombëtar dhe presionet e bashkërenduara të brendshme dhe aranzhimet diplomatike të huaja. Rënia e sistemit osman filloi të shihej përherë e më qartë. Prandaj mund të thuhet se krerët fetarë myslimanë shqiptarë duke e renditur veten e tyre në një vijë me intelektualë shqiptarë, u transformuan në aktivistë kryesorë dhe u bënë pjesë themelore e mobilitetit mbarëshoqëror shqiptar.

Zgjidhja e nyjës shoqërore që kishte zënë shtetin dhe shoqërinë osmane, shihej tek opozita ndaj kryesuesit të dinastisë, përkatësisht sulltanit dhe elementeve, që kishin ndikim të drejtpërdrejtë vendimmarrës në jetën e mbarë qytetarëve osmanë. Krerët fetarë myslimanë, ndonëse monarkun osman e shihnin edhe si titullar të postit të hilafetit, sikurse në të kaluarën edhe në këtë periudhë nuk ndaluan të shprehnin kundërshtitë e tyre. Këto kundërshti i bënë në mënyra të ndryshme, duke kritikuar hapur, sikurse duke formuar paradigma alternative të tejkalimit të krizës së vazhdueshme.[6]

Reflektime profilesh të krerëve fetarë myslimanë shqiptarë gjatë sundimit osman dhe pas tij

Nevojitet të theksojmë se përmendja e shpeshtë e shtetit dhe sundimit osman është i ndërlidhur domosdoshmërish me periudhën dhe fillet e paraqitjes së ideve nacionaliste te shqiptarët. Kësisoj, një analizë përmbledhëse e nacionalizmit shqiptar pa pasur parasysh jetën shoqërore që bënin shqiptarët nën sundimin osman është shumë i mangët. Në këtë mënyrë edhe nacionalizmi shqiptar është një pasqyrim i dalë nga sundimi osman për të krijuar shoqëri të mëvetësishme shqiptare. Kështu që shkaqet themelore janë të ndërthurura me shtetin dhe sundimin osman. Në drejtimin e kuptimit të drejtë të jetës shoqërore të krerëve fetarë myslimanë shqiptarë kërkohet një ndalesë në studimin e profilit të personalitetit të tyre. Kjo bart rëndësi të posaçme shkaku i ndërtimit fetar të personalitetit. Kjo nuk nënkupton vetëm aspektin fetar të profilit të tyre, por i jep kuptimësi edhe shkaqeve të angazhimit të tyre në mbarë jetën shoqërore shqiptare. Më shumë se studim i profilit personal këtu mund të ndihmojë një studim i profilit mbi mbarë gjeneratën e krerëve fetarë myslimanë. Këtu duhet të përmendim më tepër shkaqet dhe nevojat e ngritjes së tyre kundër pushtetit osman. Megjithatë rrethanat personale mund të jenë të ndryshme, por ngjashmëritë e shfaqura në mbarë gjeneratën e krerëve fetarë, paraqesin transformime dhe realitete shoqërore, të cilat as që mund të injorohen dhe as që mund të tjetërsohen dhe karakterizohen me ndonjë realitet tjetër.

Shteti osman me fillet e modernizmit, bëri që strukturat tradicionale të tij, t’i lëkunden. Në strukturën tradicionale të shtetit osman, vend tejet të rëndësishëm kishin personalitetet fetare, të cilat dilnin nga sistemi i edukimit të medreseve. Medresetë luanin rol rigjeneroz të sistemit osman. E tërë struktura udhëheqëse e shoqërisë osmane bazë kishte medresenë.[7] Shoqëria osmane përbëhej nga disa shtresa, ndër të cilat shtresat udhëheqëse ndaheshin në ilmiyye–shtresë e krerëve më të lartë fetarë, përfshirë edhe shejhul-islamin apo kandidatët dhe pretendentët për pozitën e tij, në këtë shtresë përfshiheshin të gjithë dijetarët myslimanë, që ishin fryt i medreseve osmane dhe kontradiktave shoqërore të sistemit u paraqisnin solucione, përmes traditës islame të gjykimit dhe interpretimit.

Në shtresën tjetër kalemiyye–merrnin pjesë të gjithë nëpunësit administrativë të shtetit osman, por që burimin e kishin nga medresetë osmane dhe tradita të tjera të edukimit të shoqërisë osmane. Shtresa seyfiyye–paraqet pjesëmarrës që ishin drejtpërdrejtë të ndërlidhur me fushatat dhe ekspeditat luftarake të shtetit osman. Në periudhën klasike, pos edukimit në medrese, rol të rëndësishëm luajti edhe Yeniçeri Ocağı, si burim i korpusit të jeniçerëve. Kjo strukturë, paraqet bazën e formimit të udhëheqjes osmane. Mirëpo nuk duhet të harrojmë se kalimi nga një shtresë në tjetrën, ishte i mundshëm dhe nuk mund të konkludojmë se ishin shtresa të pakalueshme për pjesëtarë të ndonjërës apo tjetrës shtresë. Ky formim duhet të nënkuptojë se botëkuptimi i ndarjes së jetës personale fetare dhe jetës publike laike, është i pakuptueshëm atëbotë. Kësisoj, e tërë jeta publike shoqërore osmane ishte e ndërlidhur me edukimin fetar që nënkupton se dituritë dhe praktikat e jetës fetare nuk mund të ishin të shkoqitura nga jeta publike e individëve. Në të njëjtën mënyrë kjo lë të kuptojë se përpos jetës fetare, cilido personalitet i edukuar në sistemin e edukimit të medreseve ka mundur dhe është shumë lehtë e kuptueshme të jetë pjesë tejet aktive e jetës shoqërore të hapësirës në të cilën ka jetuar. Një gjë e tillë është e dukshme edhe në hapësirën shqiptare. Aktiviteti fetar ka qenë i pamundshëm të konceptohet jashtë aktivitetit të jetës shoqërore.

Moderniteti nisi përvoja të reja në shoqërinë osmane. Fillimi i dërgimit të të rinjve osmanë në qendrat evropiane për shkollim, bëri që të përvetësohen idetë dhe mendimet e edukimit perëndimor, ku jashtë institucioneve shtetërore fetare u adoptuan vetëm institucione shtetërore arsimore, duke shkuar gjithnjë larg elementëve fetarë. Kësisoj, bazat e laicizmit gjetën vend në institucionet e larta shtetërore dhe shteti bëri përpjekje për ngritjen dhe zgjerimin e edukimit të tillë në mbarë hapësirën ku sundonte. Këtu gjendet dhe opozitarizmi i parë i krerëve fetarë myslimanë. Në këtë vijë shohim edhe një profil të ngjashëm të tërë krerëve fetarë myslimanë në kundërshtim të ndryshimit, që ofronte shteti. Fillet e para të ndryshimit shihen në ushtri për të kaluar më pas edhe në sistemin e edukimit, gjë e cila preku në palcë krerët fetarë, duke u nënkuptuar kjo si cenim i drejtpërdrejtë i pushtetit dhe autoritetit të tyre. Kjo gjendje e re paraqet formimin e një profili të krerëve fetarë, të cilët krahas kundërshtive të tyre për proceset e reja, filluan të ndërtonin një mentalitet ku mendimin islam dhe modernitetin nuk e shihnin si të kundërt njëri me tjetrin. Përkundrazi, ideja e iluminizmit gjendej e mbështetur nga porositë fetare islame dhe urdhërohej përparimi dhe zhvillimi njerëzor. Këtu do të shohim shumë personalitete fetare islame nga shumë komunitete të shoqërisë osmane, të cilët gërshetonin vlerat universale të Fesë Islame me zhvillimet dhe arritjet e shoqërive perëndimore. Në këtë vijë ata nuk shihnin pengesë mes besimit që bartnin dhe vlerave që duhej të arrinin. Mirëpo duhet përmendur se nuk dëshironin të shkëputeshin nga trashëgimia dhe vlerat fetare që përfaqësonin. Këto alternativa filluan të bëhen edhe më të shpeshta, kur intelektualë dhe krerë fetarë myslimanë bënë përpjekje për konsolidim identitar të shoqërisë osmane.[8] Ndërsa profili i përfaqësuesve fetarë myslimanë që bënë përpjekje për këtë lloj konsolidimi është fillimisht i nisur në edukimin dhe arsimimin në medresetë osmane dhe i plotësuar më pas me arsimim në vendet evropiane.

Një shembull tipik të këtij profili e jep edhe komuniteti shqiptar me Hoxha Hasan Tahsinin. I apasionuar në dijet dhe shkencën do të thellojë njohuritë e tij në Paris ku njëkohësisht mbante postin e imamit në ambasadën osmane aty. Pas kthimit në qendrën osmane në Stamboll do të përzgjidhet udhëheqës i universitetit, gjegjësisht rektor i saj. Ky shembull nuk mund të themi se është gjithëpërfshirës për profilet e tjera të mëvonshme. Ne do të shohim pjesëtarë të krerëve fetarë myslimanë, apo pjesëtarë tjerë të këtij profili të cilët krahas ngritjes së shoqërisë në nivelet e arritjes perëndimore, dëshironin të ruanin edhe gjallërinë shpirtërore të trashëguar nga Feja Islame. Në këtë mes nga shqiptarët mund të përmendim edhe personalitete që bënë përpjekje për këtë lloj konsolidimi në shoqërinë osmane. Ismail Hakkiu nga Manastiri dhe Mehmet Akifi nga Peja, së bashku me të tjerë janë shembuj të tillë.[9]

Një tjetër profil e karakterizon edhe vija ekskluzive nacionaliste e krerëve fetarë myslimanë shqiptarë. Në këtë profil mund të vërejmë personalitete fetare islame të cilët përkundër pozitave dhe privilegjeve tejet të rëndësishme që siguronte pushteti osman nuk pajtohen me politikat shtetërore. Ky profil i personaliteteve meriton vëmendje ngase kemi të bëjmë me një vijë tejet të papajtueshme me pushtetin osman. Duke qenë të përkushtuar për të mirën shoqërore të shqiptarëve, braktisën pozicionin e tyre personal dhe u angazhuan në përpjekjet e intelektualëve shqiptarë për ngritjen e vetëdijes dhe ndërgjegjes kombëtare shqiptare.

Duke ndjekur vijën e idealit kombëtar të ndërtuar nga intelektualët shqiptarë shohim se këto personalitete, u bënë veprimtarë aktivë të programit politik të formuar nga elita intelektuale shqiptare. Të mobilizuar me ideal të ri, krerët fetarë myslimanë shqiptarë gjetën një burim frymëzimi për rimëkëmbjen shoqërore të shqiptarëve gjë kjo tejet e nevojshme për përballimin e mobilizimit sllav dhe grek. Kështu që, krerët fetarë myslimanë u bënë të parët, që shoqërisë shqiptare drejtpërdrejtë i shpjeguan dhe e bënë të dojë identitetin kombëtar. Aq më tepër po këta krerë e përgatitën shoqërinë shqiptare për të luftuar në mbrojtjen e këtij identiteti. Një proces i tillë solli transformime të mendësisë së shoqërisë shqiptare, kur për herë të parë mbase krijoheshin udhëheqësi shqiptare të cilat morën përgjegjësi për ecuritë e mëtutjeshme. Kësaj duhet t’i shtohet se këta udhëheqës ishin njerëz me autoritet të përgjegjshëm dhe të dëshmuar. Prandaj suksesi i mbërritur për mobilizim mbarë shoqëror nuk ishte aspak i rastësishëm.

Në mesin e këtij profili ndër shumë krerë fetarë myslimanë mund të veçojmë Haxhi Ymer Prizrenin, si personalitet, i cili me kapitalin fetar, vetëm sa ndikoi te masat shqiptare për përvetësim dhe ndërgjegjësim kombëtar. Pozita e tij në organizimin politik të Lidhjes së Prizrenit tregon përmasat dhe dimensionet e personalitetit të tij. Një tjetër personalitet është Hoxhë Kadri Prishtina. Shumë i njohur ky për aktivitetin e tij personal në çështjen shoqërore dhe kombëtare shqiptare. Veprimtaritë e tij në organizimin e mbrojtjes së interesave shqiptare në kufijtë jashtë Shqipërisë londineze mbetën trashëgimi për mbarë lëvizjet tjera pasardhëse. Këto personalitete duhet t’i përmendim ngase janë injoruar nga regjimet shqiptare, si shkak i përkatësisë dhe pozitës së tyre fetare. Mirëpo trashëgimia personale nuk mundi të injorohej shkaku i lidhshmërisë së pashmangshme të historisë shqiptare me këto personalitete. Një emër jo tejet i njohur në historinë më të përgjithshme shqiptare mbeti Mulla Idriz Gjilani edhe pse ndoshta një personalitet, që jetoi në një periudhë më të vonshme. Rreth jetës së këtij personaliteti vetëm historiografia e periudhës së re shqiptare është duke bërë përpjekje studimore dhe hulumtuese. Kurrsesi nuk mundemi të kalojmë pa përmendur edhe veprimtarë të shquar pjesëtarë të parisë fetare myslimane shqiptare të ndërlidhur me lëminë e gjuhës shqipe, Daut Boriçi e Rexhep Voka. Që të dy shumë të mirënjohur për veprimtarinë e tyre botuese dhe afirmative për gjuhën shqipe, një përpjekje që i dha rëndësi edukimit dhe arsimimit shqip.

Ulur në mes: Hoxhë Kadri Prishtina me një grup patriotësh, Shkodër 1918.

Në këtë vazhdimësi do të mund të përmenden shumë personalitete të tjera, të cilët paraqesin shembuj unik të profilit të tyre. Është shumë e rëndësishme dhe me vlerë që këto paraqesin karakteristika të njëjta shkaku i gjendjes së përgjithshme shoqërore dhe realitetit shoqëror ku jetonin. Më tepër se veçori e tyre është vetë fakti i përvetësimit të ideve kombëtare gjegjësisht nacionaliste, kur kemi parasysh karakterin jofetar të nacionalizmit shqiptar. Mbase do të ishte mirë të shohim dallimet esenciale të nacionalizmit shqiptar dhe porosisë fetare islame. Parimisht duhet të pajtohemi se, feja dhe kombi janë dy kategori të pakrahasueshme. Lidhshmëria e tyre mund të puthitet vetëm dhe vetëm në aspektin e organizimit shoqëror. Lëvizjet nacionaliste në mbarë botën përjashtojnë mundësitë e ndikimit fetar. Aty ku nuk mund të përjashtojnë fenë ndikojnë mbi të duke e instrumentalizuar për qëllimet nacionaliste.[10] Nacionalizmi shqiptar bazën e ka të ndërtuar mbi themelet etnike dhe shekullare. Kësisoj, nacionalizmi shqiptar i bën një lartësim tejet të madh asaj që është me përkatësi etnik shqiptare. Këtu shohim lartësimin e gjuhës shqipe, glorifikimin e historisë shqiptare dhe mitizimin e origjinës shqiptare.[11] Një tendencë e tillë duket të jetë shkëputje nga porositë fetare islame shkaku se njeriu nuk vlerësohet shkaku i gjuhës, historisë apo gjenezës së tij, por vlerësohet vetëm nga veprat dhe dobitë e veprave të tij. Në të njëjtën mënyrë ideologë të çështjes kombëtare sollën mendësinë e ngritjes së identitetit kombëtar mbi atë fetar. Kështu ata ditën të lartësojnë besimet e hershme të paraardhësve të shqiptarëve. Politeizmi i së kaluarës ngrihej si formë moderne e besimit dhe si krenari për shkëputjen nga besimet aktuale, që konsideroheshin si ndikime të huaja të ngjizura te shqiptarët. Lavdërohej dhe lartësohej feja e pellazgëve dhe e ilirëve. Këtu mund të shohim mospërputhshmërinë e nacionalizmit me porositë fetare islame. Në këtë mjedis krerët fetarë myslimanë shqiptarë nuk propaganduan nacionalizmin, por përgatitën shoqërinë shqiptare për t’u bërë të zotët e vetes. Qëllimi i tyre kryesor ngelej evitimi i rrezikimit që kanosej nga fqinjët. Tërë potenciali i krerëve nuk mund të përmblidhet në zhvillim të nacionalizmit, por në ngritje dhe ndërgjegjësim të vetëdijes kombëtare, si shkak i nevojës për mobilizim dhe përballje me rreziqet e mundshme. Andaj edhe mund të konkludojmë se aktiviteti i krerëve fetarë myslimanë shqiptarë më tepër se përpjekje formimi për kombësi, u përpoq të sillte mirëqenie të përgjithshme për mbarë shoqërinë shqiptare.

Në proceset e mëtutjeshme të shoqërisë shqiptare, do të shohim edhe një profil tjetër të krerëve fetarë myslimanë shqiptarë. Këtë e përbëjnë personalitete shumë hershëm të dëshmuar në ngritjen e vetëdijes jo vetëm kombëtare, por shoqërisë në përgjithësi. Profili i tyre mbase mund të emërtohet edhe si themelues-konsolidues, shkaku i veprimtarisë së tyre në organizimin e jetës institucionale fetare në shtetin e pavarur shqiptar.

Këto personalitete të dëshmuara edhe para procesit të themelimit të jetës së organizuar fetare do të fitojnë autoritetin dhe respektin e shoqërisë shqiptare ndonëse me vështirësi tejet të mëdha shkaku i inateve dhe propagandës kundrejt tyre. Ky profil i krerëve fetarë myslimanë shqiptarë përfshin Hafiz Ali Korçën. Ky personalitet është tejet i njohur për konstruktivitetin në tejkalimin e krizave shoqërore që përjetuan shqiptarët. Është i njohur shumë mirëfilli me veprat e tij dhe sigurisht me përpjekjet e tij për konsolidim institucional. Më pas, sikurse shumë emra tjerë të njohur mund të rendisim këtu Hafiz Ibrahim Dalliun dhe Imam Vehbi Dibrën, veprimtari e të cilëve qe ndihmesë e pashoqe në ndërtimin e jetës institucionale të shtetit shqiptar. Këto personalitete, si vazhdimësi e paraardhësve qëndruan përballë obligimeve tejet të rëndësishme për konsolidim mbarëshoqëror shqiptar. Këtë e vërteton veprimtaria shumë e madhe e këtyre personaliteteve.[12] Vlera dhe rëndësia e tyre nuk qëndron vetëm në veprimtarinë dhe punën e tyre vetjake, por në trashëgiminë e vazhdueshmërisë që lanë pas jetës së tyre. Këta krerë fetarë të mirën shoqërore shqiptare e bënë pjesë të misionit fetar për gjeneratat pasardhëse të udhëheqësve myslimanë shqiptarë.*

* Konferencë shkencore “Kontributi i prijësve myslimanë në formësimin e vetëdijes dhe identitetit kombëtar”, botim i Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, Bashkësia Islame e Kosovës dhe Bashkësia Fetare Islame e Maqedonisë, Tiranë 2013: 214-222; Revista Zani i Naltë, nr. 11 (164), prill, maj, qershor 2015: 91-101.

[1] Kemal H. Karpat “The Politicization of Islam”, Oxford University Press, London, 2001, f. 20.

[2] Lidhur me elitën shqiptare të periudhës së sundimit osman një vepër shumë e rëndësishme që bart informacione të drejtpërdrejta nga burimet origjinale të dokumenteve osmane. Dr.sc. Nehat Krasniqi, “Kontribute Albanologjike”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2011.

[3] Rreth emërtimit të udhëheqësve fetarë myslimanë shqiptarë si krerë fetarë myslimanë shqiptarë e pamë më të arsyeshme shkaku i shumë elementeve. Së pari udhëheqësit fetarë myslimanë shqiptarë nuk ishin vetëm hoxhallarë të zakonshëm. Këto personalitete ishin bartës titujsh të ndryshëm në hierarkinë fetare islame. Për profilin e udhëheqësve fetarë myslimanë shqiptarë lexo në tekstin e punimit më poshtë. Së dyti jeta shoqërore shqiptare nën sundimin osman përfaqësonte vlerat tradicionale të organizimit shoqëror. Kësisoj, jeta fetare nuk ishte vetëm pjesë e zgjedhjes individuale. Jeta fetare e individëve dhe e bashkësisë në përgjithësi konceptohej si pjesë e pandashme e jetës publike të shoqërisë. Në këtë kontekst, roli prijës nuk mund të përkufizohet vetëm në sferën e jetës fetare, por është element themelor i mbarë jetës shoqërore. Atëbotë koncepti i ndarjes së jetës fetare nga jeta shoqërore ishte ende i paparaqitur. Për këtë shkak mund të konkludojmë se kundërshtimet rreth përdorimit të termit kleri mysliman janë më të argumentueshme se shkaku i definimit jo përmbledhës të këtij termi që bart në vete. Ndonëse kjo gjë futet në përdorim preferencial të terminologjisë nuk mund të konkludojmë prerazi për përdorimin më të drejtë. Një vepër që përmban problematikë të përdorimit të terminologjisë islame: Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Fakulteti i Studimeve Islame, Terminologjia Islame, Prishtinë, 2006.

[4] Aziz El Azme, Islam Hukuku, [E drejta Islame], Stamboll, 1992, f. 33.

[5] Uriel Heyd, “III. Selim ve II.Mahmut Dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması”,[Westernizmi dhe Ulemaja Osmane në periudhën e Selimit III dhe Mahmutit II], İslam Dünyası ve Batılılaşma, [Bota Islame dhe Westernizmi], Yöneliş Yayınları, Stamboll, 1997, f. 14.

[6] Për pakënaqësitë shoqërore ndaj sulltanëve të fundit osmanë një vepër e rëndësishme: Itzchak Weismann, Fruma Zachs, Ottoman Reform and Muslim Regeneration, [Reforma Osmane dhe Rigjenerimi Mysliman], I. B. Tauris Publishers, New York and London, 2005.

[7] Prof. Dr. Ilber Ortayli, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, [Shekulli Më i Gjatë i Perandorisë], Alkım Yayınları, Stamboll, 2006.

[8] Daniel Pipes, Islam and Political Power, [Islami dhe Pushteti Politik], Transaction Publishers, London, 2003, f. 114. Për reformën dhe proceset modernizuese në shtetin osman dhe mendimin sintetik të ndërtuar nga mendimi islam dhe iluminizmi perëndimor të përvetësuar nga intelektualë osmanë shih veprën: Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, [Lindja e Mendimit të Osmanlinjve të Ri], İletişim Yayınları, Stamboll, 1996.

[9] Lidhur me veprimtarinë dhe aktivitetin e personaliteteve që merren për studim profili këtu janë botuar shumë vepra, studime dhe hulumtime. Ndër to mund të përmendim: Feja, Kultura dhe Tradita Islame Ndër Shqiptarët, Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Simpozium Ndërkombëtar, Prishtinë, 1995; 100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame, Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, Tiranë, 2012; Peter Bartl, Myslimanët Shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878-1912), Dituria, Tiranë, 2006; Dr. Ismail Bardhi, Hafiz Ibrahim Dalliu dhe ekzegjeza e tij kur’anore, Logos-A, Shkup, 1998; Dr. Ismail Ahmedi, Hafiz Ali Korça dhe Vepra e tij, Logos-A, Shkup, 2006; Mr. Nuridin Ahmeti, Krerët Fetarë në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në Vilajetin e Kosovës (1878-1912), Prishtinë, 2011.

[10] Prof. Dr. Musa Gashi, “Tri Teza Rreth Çështjes Nacionalizmi dhe Besimi”, Feja, Kultura dhe Tradita Islame Ndër Shqiptarët, Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovës, Simpozium Ndërkombëtar, Prishtinë, 1995, f. 100.

[11] Noel Malcolm, “Myths of Albanian National Identity”, [Mitet e Identitetit Kombëtar Shqiptar], Albanian Myths, Identities and History, [Mitet, identitetet dhe Historia Shqiptare], ed. Stephanie Schwandner Sievers, Bernd J. Fischer, Indiana University Press, 2002, ff. 70-87. Vlen të përmendet se karakteri përkufizues i identitetit shoqëror është bërë edhe me identitetin kombëtar turk. Këtu kemi vija të trasha të përkufizimit etno-shekullar. Shih. Ahmet Yıldız, Ne Mutlu Türküm Diyebilene, [Sa i lumtur kujt mund t’i them që jam turk], İletişim Yayınları, Stamboll, 2001.

[12] Lidhur me konsolidimin institucional të bashkësive islame shqiptare shih veprimtaritë botuese të vetë këtyre. Një punim i jashtëm që përfshin veprimtarinë dhe aktivitetin e organizimit institucional para dhe pas krijimit të shteteve kombëtare shih: Alexander Popovic, Islamizmi Ballkanik, Dituria, Tiranë, 2006.

---