Zani i Naltë – Jeta e Ebu Mensur El-Maturidiut dhe konteksti socio-politik dhe teologjik në Azinë Qendrore në shekullin X

Jeta e Ebu Mensur El-Maturidiut dhe konteksti socio-politik dhe teologjik në Azinë Qendrore në shekullin X

Oct 19, 2023 Zani i Nalte Përkthime 0

Jeta e Ebu Mensur El-Maturidiut

dhe konteksti socio-politik dhe teologjik në Azinë Qendrore në shekullin X

Dr. Aref Chaker

Abstrakt

Ebu Mensur El-Maturidiu është një nga teologët më me influencë në botën islame. Ai u shfaq në shekullin e dhjetë në Azinë Qendrore dhe themeloi shkollën e tij teologjike, el-Maturidijje; një shkollë që luajti dhe vazhdon të luajë një rol qendror në formimin e lëvizjes teologjike sintetike sunite në botën myslimane. Duke parë studimet e deritanishme që janë marr me Maturidiun ato nuk e kanë shqyrtuar dhe analizuar ndikimin e kontekstit socio-politik dhe teologjik të Azinë Qendrore mbi Maturidiun. Ky punim fokusohet në studimin e këtij aspekti të anashkaluar në teologjinë sunite. Ai vlerëson ekzistencën e çdo ndikimi të faktorëve socialë, politikë, kulturorë dhe fetarë në veprat e Maturidiut dhe identitetin e tij akademik. Ai shqyrton natyrën e këtyre ndikimeve, pozitive apo negative, duke ndërmarrë një analizë cilësore të përmbajtjes së të gjithë literaturës biografike, historike dhe gjeografike të rëndësishme për Maturidiun dhe Azinë Qendrore. Studimi zbuloi ndikimin e fortë që këta faktorë kishin tek ai. Këto ndikime ishin të gjitha pozitive në shumë prej shkrimeve të tij. Më e rëndësishmja, këta faktorë ndihmuan në formësimin e paradigmës teologjike sintetike që Maturidiu adaptoi në pjesën më të madhe të punimeve të tij.

HYRJE

Ebu Mensur El-Maturidiu (vd. 944 e.s.) ishte një dijetar i dalluar në shekullin X. Shumë myslimanë dhe jomyslimanë e kanë konsideruar atë si një nga baballarët e teologjisë sintetike sunite. Ky vlerësim nuk është befasi që kur Maturidiu themeloi një nga dy shkollat kryesore të teologjisë në Islam: el-Maturidijje/maturidizmi, një institucion teologjik i nderuar, i cili është ndjekur dhe vazhdon të përqafohet dhe respektohet nga miliarda myslimanë gjatë shekujve anembanë globit. Tash Kubra ka shkruar: “…duhet ditur se liderët e myslimanëve sunitë në teologji, janë dy; njëri prej tyre është Hanefi dhe i dyti është shafi’i. Ai Hanefi është Ebu Mensur El-Maturidi…”[1] Megjithatë, përkundër faktit se ai është një nga teologët e epokës, shkalla e përqendrimit në jetën dhe kontekstin e ngritjes së tij, në literaturën biografike dhe akademike, është aq modeste sa Bedeui e klasifikon atë si “të papërshtatshme dhe të padrejtë për kalibrin e tij”.[2] Biografët që shkruan për të, si El-Lukneui, Es-Sam’ani, El-Kureshi, Ibn Kutlubugha, Tash Kubra, El-Bejadi, Ez-Zebidi, Ebu ‘l-Mu’in En-Nesefi dhe El-Kefeui, ofrojnë skica të shkurtra të jetës së Maturidiut, dhe aq më pak mbi kontekstin socio-politik dhe teologjik të rajonit të tij, dhe ndikimin e tij në themelin e tij akademik.[3] Rudolph e dëshmon këtë dhe pohon:

… pasi Maturidiu u bë i famshëm, biografët e tij ishin dukshëm në një situatë të vështirë për të gjetur ndonjë raport të rëndësishëm për të… Kështu, burimet përkatëse nuk lexohen si biografi, por më tepër si lista të veprave që janë zgjeruar me deklarata të shkurtra mbi personazhin e tij, dhe disa fjalë lavdërimi.[4]

Kjo prirje vazhdoi edhe në literaturën perëndimore, si Pessagno[5], Rahman[6], Tritton[7], Nasir[8] dhe Bruckmayr[9], ndër të tjerë. Secili studiues studioi aspekte të veçanta të teologjisë së Maturidiut, por nuk u bë asnjë përpjekje për të shqyrtuar ose studiuar ndikimin e kontekstit të tij. Ceric i kushton një kapitull në tezën e tij studimit të jetës dhe veprave të Maturidiut.[10] Puna e tij paraqet një përpjekje të lavdërueshme, por joadekuate, për sa i përket kontekstit të jetës së tij. Së pari, ai fokusohet në studimin e gjerë të vetëm njërës prej veprave të Maturidiut, Kitabu’t-Teuhid-it, e kuptueshme pasi ajo është shtylla kurrizore e tezës së tij. Së dyti, i mungon një kritikë dhe analizë e plotë e të gjitha aspekteve biografike të jetës së tij; dhe së treti, nuk përpiqet të studiojë ndikimin e kontekstit mbi të, përveç një përmendjeje të shkurtër përshkruese të mbretërimit të samanidëve në rajon. Puna e Rudolfit ofron një analizë të lavdërueshme dhe kritike të jetës së Maturidiut. Megjithatë, qëllimi i punës së tij, së pari, përfshin të gjithë lëvizjen Hanefite në rajon, e cila, në mënyrë të pashmangshme, shkakton një humbje të përqendrimit në ndikimin e faktorëve rajonalë që ndikuan personalisht Maturidiun. Së dyti, ai mbështetet kryesisht në analizën e termave dhe përmbajtjes së traditave akademike të dijetarëve Hanefi për të nxjerrë mendimet e tij. Kështu, ai shpërfill shumë burime të tjera që kanë lidhje me të, duke përfshirë vepra të tjera të Maturidiut dhe tradita biografike, historike dhe gjeografike që lidhen me rajonin. A ka jetuar, studiuar dhe hulumtuar Maturidiu në një mjedis miqësor akademik dhe fetar, apo ka krijuar rrugën e tij në kundërshtim me rrymën e përgjithshme të shoqërisë së tij? Në çfarë rrethanash politike dhe ekonomike ai mori njohuri, dha mësim dhe shkroi? A kishin rrethanat e tij ndonjë ndikim, pozitiv apo negativ, në motivimet dhe arritjet e tij akademike? Cila ishte gjendja intelektuale e shoqërisë dhe si ndikoi në mendimin dhe motivimet e tij? Ky artikull përpiqet të plotësojë një boshllëk serioz në literaturën akademike rreth Maturidiut. Ai shqyrton ndikimin e faktorëve shoqërorë, politikë, kulturorë, personalë dhe fetarë në motivimet, perceptimet dhe objektivat e tij, ndërkohë që rishikon dhe analizon në mënyrë kritike disa nga informacionet biografike që mund të gjenden rreth tij. Kjo realizohet nëpërmjet një analize kritike të literaturës historike dhe gjeografike dhe një ristudimi të literaturës tradicionale biografike që lidhet me Maturidiun dhe rajonin e tij, për të hedhur më shumë dritë mbi kontekstin e saj dhe ndikimin e tij që ajo pati mbi të.

JETA E HERSHME E MATURIDIUT

Maturidi është një njeri, të cilin, emërtimet dhe epitetet, e lënë në hije emrin e tij, një praktikë mjaft e zakonshme në literaturën islame. Pseudonimet dhe titujt shërbejnë si shenja dalluese për njerëzit që kishin emra shumë të zakonshëm. Emri i plotë i Maturidiut ishte Muhamed, biri i Muhamedit, bir i Mahmudit.[11] Megjithatë, ai njihet gjerësisht me kunjen[12] Ebu Mensur dhe pseudonimin e tij El-Maturidi, që do të thotë “nga qyteti i Maturidit”, duke iu referuar vendlindjes së tij.[13]

Maturidiu u rrit në Azinë Qendrore. Ky rajon njihet në literaturën klasike arabe si bilad ma uera’ en-nehr (tokat përtej lumit), duke iu referuar një lumi të referuar në arabisht si Xhejhun, i cili është i famshëm në antikitetin klasik si lumi Oxus.[14] Ashtu siç shpjegon Hugh Kennedy, “këto toka konsideroheshin si pjesë e Khurasanit[15], provincës së gjerë që përfshinte gjithashtu Iranin Verilindor,”[16] e cila kishte një rëndësi të madhe strategjike, politike dhe ekonomike. Natyra e pasur dhe bujare e rajonit lehtësoi ndërtimin e qyteteve me rëndësi politike, kulturore dhe ekonomike. Në të njëjtën kohë, ajo tërhoqi vëmendjen e ekspeditave myslimane që po zgjeroheshin në Azinë Qendrore.

Për më tepër, vendndodhja gjeografike e këtij rajoni i lejoi banorët e tij të kishin marrëdhënie të forta me shumë qytetërime përreth, si bizantin, sasanid dhe ai kinez.[17] Kjo cilësi e favorshme e pasuroi rajonin me ekspozim ndaj kulturave dhe ideologjive të ndryshme. Ajo hapi derën për myslimanët që të ndërveprojnë me kulturat që nuk i kishin njohur në Gadishullin Arabik apo në Lindjen e Mesme. Kështu, vendndodhja gjeografike e Maturidiut e ekspozoi atë ndaj shumë qytetërimeve, kulturave, besimeve dhe traditave.

Dihet pak për familjen e Maturidiut. Studiuesit, biografët dhe hereziografët[18] myslimanë dhe jomyslimanë kanë dhënë pak informacion për jetën e tij personale. Edhe prejardhja e tij etnike duket se është objekt debatesh dhe supozimesh mes biografëve dhe kronistëve. Zadeh (v. 1687 e.s.), një teolog mysliman Hanefi, Zebidi (v. 1790 e.s.), një gramatikan dhe historian shumë i shquar mysliman, dhe Aliu, një dijetar mysliman bashkëkohor, diskutuan për prejardhjen e Maturidiut dhe deklaruan se ai vjen nga një prejardhje arabe.[19] Më saktësisht, ata argumentojnë se ai vjen nga pasardhësit e Ebu Ejub[20] El-Ensarit,[21], një prej shokëve (sahabëve) të profetit Muhamed. Aliu konfirmon se pa referencën “ensari”, që do të thotë në arabisht “pasardhësit e ensarëve”, të shkruar në prejardhjen e Maturidiut në skajin e dorëshkrimit të librit të tij Kitabu t-Teuhid dhe është i bindur se ai është një nga pasardhësit e këtij sahabiu.[22] Zadeh dhe Zebidi rendisin përshkrimin “ensari” në prejardhjen e Maturidiut, por nuk japin asnjë informacion për të mbështetur pretendimin e tyre.[23]

Megjithatë, jo të gjithë biografët e mbështesin këtë mendim: Nasr dhe Mutahhari e përshkruajnë Maturidiun si një teolog mysliman persian.[24] Në mënyrë të ngjashme, Fatima El-Khajmi, në komentin e saj mbi jetën e tij në hyrjen e librit të tij ekzegjetik “Te’uijlatu ehlu s-Sunneh”, aludon rreth kësaj mundësie duke iu referuar një libri që ai shkroi në persisht të titulluar El-Feua’id.[25] Ceric nuk e pranon as përshkrimin “ensari” si të vërtetë absolute. Ai argumenton se ishte shtuar nga një palë e tretë në librin e Maturidiut dhe ai nuk e përfshiu atë personalisht.[26] Polemika rreth prejardhjes dhe origjinës etnike të Maturidiut bëhet e rëndësishme kur studiohen veprat e tij. Ceric kritikon rrjedhshmërinë e Maturidiut në arabisht dhe e përshkruan stilin e tij të të shkruarit në arabisht si “të vështirë, të paqartë dhe të vështirë për t’u ndjekur”.[27] Ai ia atribuon këtë dy faktorëve: faktit që arabishtja ishte gjuha e tij e dytë; dhe për shkak se “…ka shumë të ngjarë për faktin se ai ka menduar në turqisht ose persisht, por ka shkruar në arabisht…”[28] Nëse origjina arabe e Maturidiut mund të konfirmohet, kjo kritikë do të bëhet e pabazë. Nëse jo, kjo mund të hapë derën për kërkime të mëtejshme në natyrën gjuhësore të veprave dhe stilit të të shkruarit të tij.

Për sa i përket datës së lindjes së tij, asnjë nga historianët dhe biografët që shkruan për jetën e Maturidiut nuk jep datën e saktë. Ibrahimi dhe Sejjid ‘Auadajn pohojnë, “Hulumtuesi i jetës së Maturidiut nuk do të jetë në gjendje të gjejë të regjistruar, datën e saktë të lindjes së tij…”[29] Si rezultat, disa studiues spekulojnë mbi datën e lindjes së tij dhe të tjerë përpiqen të nxjerrin përfundimin, atë nga faktorë të jashtëm. Një nga metodat e përdorura nga një numër dijetarësh, si Ibrahimi dhe Sejjid ‘Auadajn dhe Aliu, ishte vlerësimi i datës së lindjes së tij përmes datave të vdekjes së mësuesve të tij. Ibrahimi dhe Sejjid ‘Auadajni thonë: “Dhe sido që të jetë çështja, studiuesi(t) nuk mund t’i ikë studimit të biografive të mësuesve të tij për të vlerësuar periudhën e jetës së tij…”[30]

Kjo metodë bëri që Ibrahimi dhe Sejjidi të arrinin në përfundimin se Maturidiu kishte lindur para vitit 862 të erës sonë. Me fjalë të tjera, Maturidiu lindi gjatë sundimit të khalifit ‘abasid El-Muteuekkil, para lindjes së Ebu l-Hasan El-Esh’ariut (v. 936 e.s.), një nga teologët më të shquar myslimanë që themeloi shkollën sintetike të teologjisë esh’arite, për më pak se 25-27 vite.[31] Ky është një zbulim domethënës për sa i përket evolucionit të teologjisë sintetike islame. Rahman pajtohet me zbritjen e tyre, por specifikon vitin 849 të erës sonë si datën e lindjes së Maturidiut, e cila është ende brenda mbretërimit të khalifit Muteuekkil.[32] Në mënyrë të ngjashme, Aliu përafrohet se viti 852 e.s. është viti i lindjes së Maturidiut.[33] Aliu e dallon këtë datë nga datat e vdekjes së dy mësuesve kryesorë të tij: Razi vdiq në vitin 862 të erës sonë dhe Belkhi vdiq në 881 të e.s. Razi konsiderohet si një nga mësuesit kryesorë të Maturidiut dhe nuk është e mundur të supozohet se ai vdiq kur Maturidiu ishte më i ri se 10 vjeç, sepse Maturidiu nuk mund të kishte mësuar prej tij në një moshë të tillë.[34]

Për sa i përket datës së vdekjes së tij, shumica e biografëve pajtohen se Maturidiu vdiq në vitin 944 të erës sonë dhe u varros në Samarkand.[35]

Në radhë të parë, dallimi i opinioneve rreth datave të lindjes dhe vdekjes së Maturidiut mund të duket i parëndësishëm. Megjithatë, këto data janë vendimtare për të përcaktuar një sërë faktorësh të rëndësishëm, mes tyre periudha në të cilën ai jetoi, klima politike dhe akademike në të cilën u rrit, kalibri i studiuesve nga të cilët ai mori njohuri dhe zhvillimet akademike, polemikat e sfidat me të cilat ai, si dijetar në kohën e tij, u përball. Është gjithashtu e rëndësishme të përcaktohet nëse Maturidiu apo Esh’ariu ishte i pari që dha një bazë për teologjinë sintetike sunite.

Pavarësisht paqartësisë dhe mungesës së detajeve specifike për jetën e tij personale, informacioni në dispozicion rezulton konstruktiv. Është e qartë përmes deduksionit se Maturidiu jetoi gjatë sundimit të khalifit ‘abasid Muteuekkil.[36] Kjo shënon një pikë qendrore në historinë e Islamit dhe evolucionin e disiplinave islame. Shumë historianë dhe biografë, si Ibn Ebi Ja’la (v. 1131 e.s.), një dijetar i famshëm mysliman Hanbelit, Ibn El-Ethir, Sujuti (v. 1505 e.s.), një dijetar i shquar mysliman dhe Uekil, një dijetar mysliman bashkëkohor, konfirmojnë se Muteuekkili është khalifi që i dha fund dominimit politik të mu’tezilitëve mbi qeverinë qendrore në Bagdad. Ai i dha fund gjyqit të “krijimit të Kur’anit” që u imponua në të gjithë botën islame, dhe e liroi Ahmed Ibn Hanbelin nga burgu dhe e nderoi atë.[37] Në të njëjtën kohë, kjo është epoka që dëshmoi fillimin e tradicionalistëve, të fushatës së tyre kundër-radikale ndaj mu’tezilitëve dhe shkaktoi migrimin e shumë prej këtyre të fundit në rajonin ku jetonte Maturidiu.

Një pasqyrë tjetër e vlefshme që dikush fiton nga datat është se Maturidiu ka lindur përafërsisht 25 vjet përpara lindjes së të njohurit Ebu l-Hasan El-Esh’ari, i cili themeloi shkollën e famshme teologjike sunite esh’ari.[38] Kjo më lejon të argumentoj se dijetari i parë që themeloi një shkollë teologjike sunite, debatoi dhe vendosi parimet e besimit sunit në një kornizë dialektike përballë mu’tezilitëve, filozofëve dhe lëvizjeve jomyslimane, në fakt ishte Maturidiu dhe jo Esh’ariu.[39]

Përveç kësaj, viti i lindjes së Maturidiut është i rëndësishëm për të përcaktuar rolin e tij në evolucionin e disiplinës së ekzegjezës kur’anore. Data e lindjes së tij tregon se ai ishte një bashkëkohës i Taberiut, i cili është një nga ekzegjetët sunitë më të njohur. Taberiu lindi në vitin 838 të erës sonë dhe vdiq në vitin 922 të erës sonë.[40] Libri i tij, i titulluar El-Bejan fi xhami’ el- Kur’an, është klasifikuar nga shumë studiues, si Katan, Dhehebi, Davudi, Sujuti, Adnauej, Bugha dhe të tjerë, si libri i parë gjithëpërfshirës i ekzegjezës kur’anore.[41] Fakti që Maturidiu jetoi gjatë së njëjtës epokë me Taberiun tregon se ai jetoi gjatë një faze në zhvillim të ekzegjezës kur’anore, e cila hap derën gjerësisht për të debatuar rreth natyrës së kontributeve të tij, vlerës së tyre dhe ndikimit të tij në disiplinën e ekzegjezës kur’anore, veçanërisht kur vërtetohet se ai ka shkruar një interpretim gjithëpërfshirës.

VEPRAT E MATURIDIUT

Përsosmëria e Maturidiut si teolog i lë në hije kontributet e tij të rëndësishme në disiplinat e tjera islame. Megjithatë, pasuria e veprës së tij tregon se ai kontribuoi në disiplinat kryesore themelore islame.

Një nga disiplinat themelore islame në të cilën shkroi Maturidiu është Usulu l-fikh. Khalifa, Tash Kubra, Lukneui, Baghdadi dhe Kutlubugha rendisin dy libra për Maturidiun në këtë disiplinë: Kitabu l-Xhedel (Libri i debatit) dhe Ma’akhidhu l-Sheri’ah (Metodologjitë e Sheriatit Islam).

‘Ala’u d-Din El-Bukhari (v. 1330 e.s.), një jurist i shquar Hanefi, tregon vlerën e këtyre dy librave në diskutimin e tij për llojet e veprave që dijetarët hanefi kanë shkruar në fushën e Usulu l-fikhut:

…dhe veprat e shkruara nga kolegët tanë në Usul el-Fikh janë dy llojesh: Libra që janë shkruar në formën më të përsosur dhe ato shkencore, sepse ato janë shkruar nga dijetarë që shkëlqejnë në dijet që lidhen me shkencat themelore dhe të hollësishme të Islamit. Një shembull i librave të një kalibri të tillë janë Kitab el-Xhedel dhe Me’akhidh esh-Sheri’ah nga El-Maturidiu.[42]

Për më tepër, sipas Khalifes, këta dy libra u bënë referenca kryesore për dijetarët hanefi në fushën e Usulu l-fikhut deri në shekullin e dymbëdhjetë.[43] Me fjalë të tjera, për më shumë se dy shekuj, dijetarët hanefi studiuan, mësuan dhe u mbështetën në librat e Maturidiut për të formësuar të kuptuarit e shkollës Hanefite në disiplinën e Usulu l-fikhut dhe si rrjedhojë në disiplinën e jurisprudencës islame. Kjo vërteton se dituria dhe rëndësia e Maturidiut nuk është dhe nuk mund të kufizohet në fushën e teologjisë. Më e rëndësishmja, tregon se Maturidiu ishte një dijetar kryesor që la gjurmë në çdo fushë që studioi. Fatkeqësisht, këta dy libra nuk ekzistojnë më.[44]

Pavarësisht përsosmërisë së Maturidiut në shkencat e ndryshme islame, fusha e teologjisë është ajo ku dikush gjen shumicën e veprave të tij. Është për kontributet e tij në këtë fushë që ai kujtohet dhe nderohet më shumë. Dallimi dhe erudicioni i tij në teologji është ajo që i dha atij epitetet dhe reputacionin që gëzon dhe e ktheu atë në një ikonë të botës sunite dhe një emërtues të shkollës teologjike, El-Maturidijjeh.

Literatura teologjike e Maturidiut mund të ndahet në tri kategori kryesore:[45] el-mekalat, err-rrudud dhe usul et-teuhid. El-mekalat është një zhanër i librave teologjikë në të cilët studiuesit rendisin argumentet dhe provat e shkollave dhe orientimeve të ndryshme islame. Në zhanrin usul et-teuhid, studiuesit përvijojnë dhe shpjegojnë parimet e besimit dhe parimet e besimit islam sipas kuptimit të tyre. Nga ana tjetër, në zhanrin err-rrudud, studiuesit hedhin poshtë dhe u përgjigjen argumenteve të studiuesve që i përkasin një shkolle apo sekti tjetër.[46]

Në zhanrin e el-mekalat, Maturidiu ka një libër me të njëjtin titull: El-Mekalat.[47] Fatima dhe Brockelmann thonë se libri gjendet si dorëshkrim në bibliotekën Köprülü në Stamboll, Turqi, me numrin 856.[48] Megjithatë, Ceric thotë se Tanci dhe ‘Aliu e kundërshtojnë këtë pretendim dhe kanë qenë në gjendje të vërtetojnë nëpërmjet kontrollit të dorëshkrimeve të tjera në bibliotekën Fatih në Stamboll dhe bibliotekën ‘Arif Hikmet në Medine se ky titull i përket Ebu Bekr Furak, një dijetar i shquar esh’arit, i cili vdiq në vitin 406 të e.s.[49] Pavarësisht pretendimit të Tancit dhe ‘Aliut, Ceric pohon se nuk mund të injorohet mundësia që një titull i tillë mund t’i përkasë Maturidiut, por nuk ofron ndonjë dëshmi që e mbështet këtë mundësi.[50]

Ndërsa Tanci dhe ‘Ali mund të jenë të saktë në përfundimin e tyre se ky dorëshkrim specifik i përket Ebu Bekr Furakut, kjo në vetvete nuk mund të jetë një provë se një titull i ngjashëm nuk është shkruar nga Maturidiu, veçanërisht kur është e qartë se ky zhanër shkrimi ishte gjerësisht i përhapur dhe përdoret zakonisht nga studiues të ndryshëm në fushën e teologjisë, si Mekalat el-Islamijjin, shkruar nga bashkëkohësi i tij Ebu l-Hasan El-Esh’ari. Për më tepër, ajo që pohon praninë e një titulli të tillë për Maturidiun është fakti se më shumë se 11 nga biografët që kanë shkruar për jetën e Maturidiut e rendisin këtë titull si pjesë të veprave të tij.[51] Jashtë kontekstit të këtij debati, En-Nesefiu konstaton pa dashje praninë e Mekalatit në librin e tij Tebsiretu el-edil-leh fi Usul ed-Din ndërsa citon prej Maturidiut në më shumë se një rast,[52] duke zgjidhur kështu debatin dhe duke pohuar praninë e titullit Mekalat për Maturidiun.

Përveç kësaj, Maturidiu ka më shumë se shtatë tituj në zhanrin e err-rrudud, në të cilat ai hodhi poshtë argumentet e shkollave dhe grupeve kryesore teologjike në kohën e tij, si Karamitet, rafiditët dhe mu’tezilitët.[53] Asnjë nga titujt që Maturidiu shkroi në këtë zhanër nuk kanë mbijetuar, por numri i librave që ai shkroi në këtë zhanër dëshmon për ndikimin dhe rolin e shumëllojshmërisë kulturore dhe intelektuale të rajonit në punën e tij akademike dhe thellësinë e angazhimit të Maturidiut në të.[54]

Në zhanrin e Usul et-Teuhid, mund të gjendet një nga veprat më të shquara të Maturidiut në fushën e teologjisë: Kitab et-Teuhid. Me të drejtë, Ceric e quan atë “Summa Theologica”[55] e Maturidiut, sepse në të ai vendos themelet e një shkolle të zakonshme teologjie sintetike sunite që u përpoq të vendoste ekuilibrin midis metodave tradicionale dhe ultra-liberale të mu’tezilitëve nga njëra anë, dhe doktrinave islame dhe ideologjive të ndryshme që ekzistonin në rajon në kohën e tij nga ana tjetër. Përveç kësaj, libri është një referencë e pasur historike dhe akademike për mendimet e shkollave të ndryshme myslimane dhe shkollave jomyslimane që Maturidiu i përmendi dhe i hodhi poshtë në librin e tij, i cili ripohon përfundimet e mësipërme rreth angazhimit të tij dinamik në debatin akademik në rajonin ku jetoi dhe ndikimin në formimin e tij.[56]

Përveç kësaj, ai ka shkruar traktate të tjera në të njëjtin zhanër, si Risaleh fi l-Iman,[57] Risaleh fil ‘Akideh[58] dhe Sherhu l-Fikhi l-Ekber.[59] Megjithatë, studiuesit kanë dallime nëse këto ishin të gjitha veprat e tij.

Në fushën e ekzegjezës kur’anore, Te’uijlatu Ehlu s-Sunneh, një libër interpretimi, është një nga librat e paktë që është ruajtur nga veprat e Maturidiut dhe ka arritur deri në ditët tona i plotë. Shumica e studiuesve që diskutojnë jetën e tij dhe rendisin librat e tij, e konstatojnë këtë fakt.[60] Rudolph dhe Ceric e pohojnë këtë dhe ky i fundit pohon, “duket se ka një marrëveshje unanime në raportet historike mbi Maturidiun për vërtetësinë e Kitabu t-Teuhidit dhe Te’uijlatu Ehlu s-Sunneh.”[61]

Është një nga veprat më domethënëse të Maturidiut që i mundësoi atij admirimin e një numri studiuesish në fushën e ekzegjezës kur’anore. Ebu Mu’in en-Nesefi, një dijetar Hanefi, dëshmon për madhështinë e këtij libri dhe e përshkruan atë si “një libër që asnjë libër tjetër nuk i afrohet atij në temën dhe përmbajtjen e tij apo në vlerën e tij akademike… në të ai zgjidhi shumë nga mendimet dhe konceptet e keqkuptuara të diskutueshme, në gjuhën më elokuente dhe në stilin më të përsosur.”[62] Khalifa dhe dijetari mysliman El-Keutheri (v. 1952 e.s.) ndajnë të njëjtin mendim si Nesefiu. Ky i fundit, në hyrjen dhe komentin e tij për librin Isharat el-Meram, thotë: “Është një libër që nuk ka të barasvlershëm në fushë”.[63]

A është ky titull vepra e vetme e Maturidiut në fushën e ekzegjezës kur’anore? Khalifa argumentoi se Maturidi ka dy libra në këtë fushë me tituj të ngjashëm: Te’uijlatu Ehlu s-Sunneh dhe Te’uijlatu l-Maturidijje. Sipas tij, e para u shkrua nga Maturidiu personalisht, ndërsa e dyta u përpilua nga nxënësit e tij ndërsa ai u mësonte atyre interpretimin e tij. Megjithatë, Ibrahimi dhe Sejid ‘Auadejn e kundërshtojnë atë që argumenton Khalifa dhe sqarojnë se libri i dytë nuk është një përmbledhje e ekzegjezës së Maturidiut; përkundrazi, është një koment i shkruar nga studenti i tij ‘Ala’u d-Din es-Samarkandi mbi ekzegjezën e Maturidiut.[64]

Komenti i Nesefiut, “…në të ai zgjidhi shumë nga mendimet dhe konceptet e keqkuptuara të diskutueshme, në gjuhën më elokuente dhe në stilin më të përsosur.”[65], paraqet dëshmi të mëtejshme të përpjekjeve të vazhdueshme të Maturidiut për të shmangur shkrimin konvencional dhe për të sfiduar dhe përfshirë çështjet e diskutueshme të rajonit të tij pluralist.

Nga 17 titujt që shkroi Maturidiu në disiplinat islame të teologjisë, usulu l-fikhut (parimet e jurisprudencës islame) dhe tefsirit (eksegjeza kur’anore), vetëm dy tituj mbijetuan dhe pranohen nga të gjithë studiuesit si vepër e tij: Kitabu et-Teuhid dhe Te’uijlatu Ehlu s-Sunneh.[66] Duke pasur parasysh mungesën e informacionit për jetën e Maturidiut, mund të propozohen një sërë faktorësh shkaktarë për të shpjeguar pse veprat e tij nuk u ruajtën aq shumë sa të dijetarëve të tjerë të shquar. Një nga arsyet është vendndodhja e tij gjeografike. Azia Qendrore ishte larg qendrës së khalifatit, Bagdadit; një qytet që ishte kryeqyteti akademik i botës myslimane. Si rezultat, shumë historianë, biografë dhe studiues nuk i kushtuan vëmendjen e duhur zhvillimeve akademike që ndodhën gjetkë. Për më tepër, largësia e qytetit ku jetonte Maturidiu, në kontrast me rehatinë e Bagdadit si kryeqytet dhe në zemër të Lindjes së Mesme, e bënte jopraktike për studentët e huaj udhëtimin deri në Azinë Qendrore për të kërkuar njohuri. Pa dyshim, kjo do ta kishte kufizuar përhapjen e mësimeve të tij në pjesë të tjera të botës islame dhe do ta kishte kufizuar ndikimin e tij vetëm në rajonin e tij të paktën për disa shekuj. Faktori i dytë që kontribuon është mungesa e mbështetjes politike për shkollën e tij. Shkolla El-Maturidije ishte e njohur dhe e respektuar në Azinë Qendrore, por ajo nuk mori mbështetje të fortë politike deri në periudhën osmane (1299-1923 e.s.). Një periudhë relativisht e shkurtër në krahasim me esh’aritë të cilët gëzonin imunitet të plotë politik dhe promovim nga tre dinastitë kryesore myslimane: selxhukët,[67] ejubitë[68] dhe memlukët[69]. Këto dinasti luajtën një rol themelor në përhapjen e mësimeve të esh’arizmit për shekuj me radhë. Faktori i tretë që kontribuon është ndikimi i shkollave të jurisprudencës islame. Mësimet e Maturidiut u miratuan nga një shkollë e shquar e jurisprudencës islame, ajo Hanefite. Ndërkohë, mësimet e Esh’ariut u përqafuan nga dy shkolla të shquara, Maliki dhe Shafi’i, dhe nga një pakicë dijetarësh Hanbeli. Në mjedisin konkurrues që dominonin shkollat e ndryshme, kjo do t’i dekurajonte studiuesit ose të paktën do t’i bënte ata të favorizonin interpretuesit e shkollave të tyre mbi ata që i përkisnin shkollave të tjera.

EDUKIMI DHE FORMIMI I MATURIDIUT SI NJË DIJETAR MYSLIMAN

Maturidiu kishte privilegjin të studionte nën një numër dijetarësh të shquar, të cilët shkëlqyen në shkenca të ndryshme islame, si jurisprudenca dhe teologjia.[70]

Një nga mësuesit e hershëm të Maturidiut ishte Ebu Bekr Ahmed Ibn Ishak Ibn Subh,[71] El-Xheuzexhani.[72] Pak informacion gjejmë rreth jetës së tij personale, por ai ishte një nga të paktët dijetarë që vërtetoi rëndësinë e tyre në të gjitha shkencat. Ai ishte mësuesi kryesor i Ebu Nasr el-‘Ijadit, i cili ishte gjithashtu një nga mësuesit e Maturidiut. Duket se Maturidiu filloi të mësonte nga duart e Ebu Bekrit dhe më pas vazhdoi shkollimin e tij nën Ebu Nasrin.

Ebu Nasr Ahmed Ibn el-‘Abbas el-Ensari[73] ishte një nga mësuesit kryesorë të Maturidiut. El-Kureshi flet për reputacionin e tij, “ai ishte një njeri që nuk ka të barabartë në tokë në dituri, devotshmëri, shkrime, këmbëngulje dhe guxim.”[74] Nesefiu bën një përshkrim të ngjashëm “…për sa i përket dijes ai është një oqean që askush nuk mund të arrijë fundin e tij. Ai ishte një imam në të gjitha disiplinat.”[75] Është interesante se Hamza es-Sehmi (v. 1036 e.s.), një historian mysliman, hedh dritë më tej mbi personalitetin e Ebu Nasrit dhe këshillon se ai është “nga shkolla e njerëzve të Re’jit.”[76] Me fjalë të tjera, ai ishte nga shkolla e Ebu Hanifes. Në vazhdim, kjo tregon se Ebu Bekr el-Xheuzexhani është gjithashtu Hanefi, pasi ai ishte mësuesi i vetëm i Ebu Nasrit.

Et-Temimi (v. 1601 e.s.), një historian hanefi, dhe Ibn Kutlubugha (v. 1474 e.s.), një dijetar i shquar hanefi, ndër të tjera, e konsiderojnë Ebu Nasrin si mësuesin kryesor të Maturidiut.[77] Në fakt, ky i fundit nuk rendit asnjë mësues tjetër për Maturidiun. Deri më tani, mund të arrihet në përfundimin se Maturidiu gëzonte këshillimin me mësuesit më të shquar të kohës dhe rajonit të tij. Kjo do të kishte pasuruar njohuritë e tij dhe do të ndikonte në mënyrë të kuptueshme në kuptimin e tij për disiplinat e ndryshme të Islamit. Përveç kësaj, është e qartë se mësuesit e tij kryesorë e kanë ndjekur shkollën e jurisprudencës Hanefi.

Një nga mësuesit e tjerë të rëndësishëm të Maturidiut ishte Muhammed Ibn Mukatil err-Rrazi.[78] Ai është një dijetar i mirënjohur mysliman, i cili lindi në shekullin e tretë hixhri në të njëjtin rajon me Maturidiun dhe vdiq atje në vitin 862 të erës sonë. Ai shkëlqeu në fushën e jurisprudencës islame dhe konkretisht në shkollën Hanefi. Sajmari (v. 1045 e.s.), një jurist dhe historian hanefi, el-Lukneui (v. 1886 të e.s.), një dijetar i famshëm mysliman me prejardhje indiane, Zebidi, Bagdadi (v. 1920 e.s.), historian dhe shkrimtar mysliman, dhe Kureshi (vd. 1373 e.s.), ndër të tjera, konfirmojnë se Muhamed Ibn Mukatil ishte një nga nxënësit kryesorë të Esh-Shejbanit (v. 805 e.s.), figura e dytë më e lartë në shkollën Hanefi.[79] Ky është një zbulim shumë intrigues siç e vërteton se një nga mësuesit e Maturidiut mori njohuri nga autoriteti i dytë më i lartë në shkollën Hanefite. Nga ana tjetër, ai përforcon pikën e vendosur më parë në lidhje me ndikimin që shkolla Hanefite kishte në El-Maturid dhe rajonin e Azisë Qendrore. Është një shenjë dalluese në jetën e Maturidiut që shumica e mësuesve të tij kryesorë të kenë marrë njohuritë e tyre drejtpërdrejt nga literatura e Ebu Hanifes, në shkencat e ndryshme islame dhe nën udhëzimet e nxënësve të tij kryesorë.[80] Përveç kësaj, ajo hedh dritë mbi kalibrin e Maturidiut në qarqet akademike të rajonit, pasi të gjithë mësuesit e tij kishin një status të vlerësuar.

Ndikimi i shkollës Hanefi te Maturidiu sqarohet më tej nga thëniet e Ebu Zehras, të cilat konfirmojnë se Maturidiu i ka fituar dhe studiuar librat themelorë të teologjisë që shkroi Ebu Hanife. El-Fikhu l-Ebsat (Fikhu i thjeshtuar), Risaleh ila el-Bitti (Letra drejtuar El-Bittit), El-‘Alim ue l-Mute’al-lim (Dijetari dhe Nxënësi) dhe El-Uasije (Trashëgimia) janë titujt kryesorë të Ebu Hanifes që Maturidiu do t’i kishte mësuar nga mësuesit e tij në një zinxhir të lidhur transmetimi që nga Ebu Hanifja.[81] Në fakt, Zade rendit zinxhirin e dijetarëve nga të cilët Maturidiu i mori librat e Ebu Hanifes. Ai shpjegon: “…Maturidiu i ka transmetuar këto libra, nga dy imamët Ebu Bekr Xheuzexhani dhe Ebu Nasr, të cilët i përvetësuan nga Ebu Sulejman Xheuzexhani, i cili e mori atë nga dy imamët, Ebu Jusufi dhe Muhamedi.”[82] Duke parë këtë zinxhir imamësh, vërehen emrat e Ebu Jusufit dhe Muhamed esh-Shejbanit, të cilët janë dy nxënësit kryesorë të Ebu Hanifes dhe ata që janë përgjegjës për themelimin e shkollës Hanefite.[83]

Prandaj, shkolla Hanefite padyshim ndikoi te Maturidiu në fushën e teologjisë, ashtu siç bëri në fushën e jurisprudencës. Megjithatë, kjo ngre pyetje të tjera, a ishte Maturidiu thjesht një ndjekës i verbër i shkollës apo ai ndryshonte në mënyra të rëndësishme nga ajo që mësoi Ebu Hanife? Nëse jo, pse një institucion teologjik është emëruar me emrin e tij dhe dallohet nga ai i Ebu Hanifes? Dhe, nëse po, çfarë ndryshimi ka dhe cila është natyra e tyre?

Është me rëndësi të madhe të hulumtohet nëse Maturidiu dha kontribut të rëndësishëm në disiplinat islame, veçanërisht teologjinë dhe ekzegjezën, të cilat janë të ndryshme me shkollën Hanefi. Ndërsa një numër dijetarësh myslimanë do të dëshironin ta shihnin Maturidiun si një ndjekës aderues të shkollës së Ebu Hanifes, për të treguar se shkolla e tij është tradicionaliste[84] dhe ka rrënjë që rrjedhin nga dijetarët më të mëdhenj myslimanë, [si] Ebu Hanife, ka dijetarë të tjerë myslimanë që argumentojnë të kundërtën.[85] Sido që të jetë, kjo paraqet një tjetër terren pjellor për kërkime të mëtejshme mbi tradicionalizmin e veprave të Maturidiut në teologji dhe natyrën e marrëdhënieve ndërmjet shkollës së tij dhe asaj të Ebu Hanifes.[86]

Përshtati Haki Sahitaj

Vijon në numrin pasardhës.

[1]. A. Tash Kubra Zadah, Miftahu s-Se’adeh ue Misbahu s-Sijadeh, vëll. 2 (Bejrut: Dar l-Kutub el-’Ilmijjeh, 1985), 151.

[2]. A. Bedeui, Et-Turath el-Junani fi el-hadareh el-Islamijjeh [The Greek Heritage in the Islamic Civilisation] (Kajro, Egypt: Mektebet l-Nahda, 1940).

[3]. Për shkak të limiteve të punimit nuk mund të sjellim pjesë nga këta biografë që kanë trajtuar aspektet e jetës së Maturidiut.

[4]. Ulrich Rudolph and Rodrigo Adem, Al-Maturidi and the Development of Sunni Theology in Samarqand, (Leiden, NL: Brill: 2015), http://site.ebrary.com/id/10992600. 125.

[5]. J. Meric Pessagno, “The Uses of Evil in Maturidian Thought,” Studia Islamica 60 (1984).

[6]. F. Rahman, Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition (Chicago: The Chicago University Press, 1982).

[7]. A. S. Tritton, “An Early Work from the School of Al-Maturidi,” The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 3/4 (1966).

[8]. Sahilun, A. Nasir, “The Epistemology of Kalam of Abu Mansur Al-Maturidi,” Journal of Islamic Studies 43, no. 2 (2005), http://dx.doi.org/10.14421/ajis.2005.432.349-365.

[9]. Philipp Bruckmayr, “The Spread and Persistence of Maturidi Kalam and Underlying Dynamics,” Iran and the Caucasus 13, no. 1 (2009).

[10]. M. Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam: A Study of the Theology of Abu Mansur Al-Maturidi (Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization, 1995).

[11]. Zebidi në librin e tij Ithaf s-Sadeh, këshillon që disa nga burimet akademike që ai lexoi për Maturidiun tregojnë se emri i stërgjyshit të tij të parë ishte gjithashtu Muhamed. Kështu, sipas Zebidit, emri i plotë i Maturidiut është Muhamed, biri i Muhamedit, biri i Muhamedit, birit të Mahmudit, duke i shtuar një emër tjetër familjes së tij. Për më shumë informacion, shih M. Zebidi, Ithaf s-sadeh l-Mutekkin bi sherhi Ihja’i ‘Ulumid-din. (Bejrut: Dar el- Kutub el-’Ilmijeh, 2002).

[12]. Kunje është një “emër prindi në emrat arabë, emri i një të rrituri që rrjedh nga fëmija i tij/saj i madh… Si rrjedhojë, ai mund të ketë gjithashtu referenca hipotetike ose metaforike, p.sh. një emër lufte ose një pseudonim, pa iu referuar fjalë për fjalë një djali ose një vajze.” Pedzisai Mashiri, “Terms of Address in Shona: A Sociolinguitic Approach,” Zambezia, 26 (1999).

[13]. Maturidiu ishte i njohur për një numër historianësh të famshëm myslimanë, si Sam’ani, Jakut dhe Ibn El-Ethir. Sam’ani e përshkruan atë si një qytet “nga i cili janë shfaqur një numër dijetarësh të virtytshëm”. Për më shumë informacion, shihni A. El-Sam’ani, El-Ensab, vol. 12 (Bejrut: Dar el-Fikr), http://shamela.ws/browse.php/book-12317/page-763, 3.

[14]. Sot ky lumë njihet si Amu Darja ose Lumi Amu. Për më shumë të dhëna shih Percy Sykes, Persia (Oxford: Clarendon Press, 1922); William C. Brice, An Historical Atlas of Islam (Leiden: E.J. Brill, 1981).

[15]. Khurasan është një term i përdorur “në kohët para-islame dhe të hershme islame, termi ‘Khurasan’ shpesh kishte një kuptim shumë më të gjerë, duke mbuluar gjithashtu pjesë të Azisë Qendrore dhe Afganistanit”. Për më shumë shih “Khurasan,” në The Encyclopaedia of Islam, ed. C.E. Bosworth, E. van Donzel, W. P Heinrichs and G. Lecomte (Leiden: Brill, 1997).

[16]. H. Kennedy, The Great Arab Conquests (Philadelphia: Da Capo Press, 2007), 238.

[17]. M. Shakir, Et-Tarikh l-Islami, 6th ed. (Bejrut: El-Mekteb l-Islami, 2000); A. Vambery, Tarikh Bukhara Mundhu l-Kidem Hatta l’Asr l-Hadir, përkth. A. Sadati and Y. Khashab (Kajro: Nahdat l-Shark, 1965); M. Narkhashi, Tarikh Bukhara, përkth. Nasrullah El Tarazi, 3rd ed., Dhakha’ri l-’Arab 40 (Kajro: Dar l-Ma’arif, 1956).

[18]. Personat që merren me studimin e herezisë dhe shkruajnë rreth kësaj fushe.

[19]. Zebidi, Ithaf s-sadah l-Mutekkin bi sherhi Ihja’i ‘Ulumi d-din; Ahmad B. Zade, Isharat l-Meram min Ibarat l-Imam (Bejrut: Dar l-Kutub l’Ilmijeh, 2007); M. Ejub ‘Ali, ‘Akidetu l-Islam ue l-Imam l-Maturidi (Bangladesh: El-Mu’essesee l- Islamijeh, 1983).

[20]. Ebu Ejub El-Ensari është Khalid bin Zejd nga fisi arab i khazrexhëve dhe nga familja e En-Nexhxhar, i cili është i afërt me Muhamedin a.s nga ana e nënës së tij. Kur Profeti a.s emigroi për në qytetin e Medinës ai e nderoi Ebu Ejubin duke qëndruar në shtëpinë e tij për disa muaj. Për më shumë të shikohet në M. Dhehebi, Sijer A’lam en-Nubela’, 11th ed. (Bejrut: Resalah Publications, 1996).

[21]. El-Ensari rrjedh nga termi El-Ensar, i cili në terminologjinë islame është përdorur për të përshkruar “banorët e qytetit të Medinës nga fisi Eus dhe Khazrexh, të cilët pranuan Islamin dhe u zotuan të mbronin Muhamedin a.s. nga të gjitha rreziqet dhe e mirëpritën atë në qytetin e tyre.” Po aty.

[22]. M. Ejub ‘Ali, ‘Akidetu l-Islam ue l-Imam l-Maturidi, 262-63.

[23]. Zebidi, Ithaf s-Sadah l-Mutekkin bi sherhi Ihja’i ‘Ulumi d-din; Zade, Isharat l-Meram Min Ibarat l-Imam.

[24]. S. H. Nasr and M. Mutahhari, The Cambridge History of Iran, the Period from the Arab Invasion to the Saljuqs, vol. 4 (Cambridge: Cambridge University Press, 1975).

[25]. M. Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh, vëll. 5 (Bejrut: Resalah Publishers, 2004).

[26]. Megjithatë, ky veprim nuk mund të jetë provë që mbështet ose përjashton korrektësinë e pretendimit. Është e mundur që ai që e vendosi ta ketë bërë këtë bazuar në provat që ata kanë që konfirmojnë prejardhjen e Maturidiut.

[27]. Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam, 21-22.

[28]. Po aty.

[29]. M. Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh, vëll. 1 (Kajro: El-Mexhlis l-A’la Li l-Shu’un l-Islamijjeh, 1994), 11.

[30]. Po aty, 12.

[31]. Po aty.

[32]. Rahman, Islam and Modernity.

[33]. M. Ejub ‘Ali, ‘Akidetu l-Islam ue l-Imam l-Maturidi

[34]. Po aty.

[35]. Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam; M. Khalifa, Keshf edh-Dhunun ‘an esami l-Kutub ue l-Funun (Bejrut: Dar Ihja’ el-Turath el ‘Arabi, 1966); Ejub ‘Ali, ‘Akidetu l-Islam ue l-Imam; Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh; M. Ebu Zehra, El-Akideh el-Islamijeh (Kajro: Mexhma’ el-Buhuth, 1969); M. El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh (Kajro: Haxhar, 1993); Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam; Tash Kubra Zadeh, Miftahu s-Se’adeh ue Misbahu s-Sijadeh; Tabakat el-Fukaha’, 2nd ed. (Bejrut: Matba’at ez-Zehra’ l-Haditha, 1961).

[36]. M Vekil, El-’Asr edh-Dhehebi Li ed-Deule l-’Abasijjeh (Damascus: Dar el-Kalam, 1998); Xh. Sujuti, Tarikh el-Khulafa’, vëll. 1 (Bejrut: Dar el-Erkam Ibn el-Erkam).

[37]. A. Ibn el-Ethir, El-Kamil fi t-Tarikh, 1st ed., vol. 8 (Bejrut: Dar el- Kutub el-‘Ilmijeh, 1987); Sujuti, Tarikh el-Khulafa’; M. Ebu Ja’la, Tabkat el-Hanabilah, 2nd ed., 3 vëllime. (Rijad: Mektabat Melik Fahd el-Uatanijjeh, 1999); Uekil, El-’Asr edh-Dhehebi Li ed-Deule l-’Abasijjeh.

[38]. Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh.

[39]. Muteuekkili ishte gjithashtu khalifi i parë ‘abasid që përqafoi shkollën e jurisprudencës shafi’i, e cila është shkolla e dytë më dominuese e jurisprudencës në botën sunite. Përveç kësaj, ai e nderonte pa masë Ahmed Ibn Hanbelin. Kjo mund të kishte kontribuar në anashkalimin e punës së Maturidiut pasi ai ishte larg qeverisë qendrore në Bagdad dhe ishte nga shkolla e jurisprudencës Hanefi.

[40]. Ibn Kethir, El-Bidaje ue en-nihaje, 2nd ed., 22 vëllime. (Damask: Dar Ibn Kethir, 2010); Dhehebi, Sijer A’alam en-Nubela’; J. Hamvi, Irshad el-arib ila ma’rifet el-edib, 1st ed., 7 vëllime. (Bejrut: Dar El-Gharb el-Islami, 1993).

[41]. M. Kattan, Mebahith fi ‘Ulumi el-Kur’an (Bejrut: Risalah Publishers, 1998); M. Davudi, Tabakat el-Mufessirin, 2 vëllime. (Bejrut: Dar el-Kutub el-‘Ilmijjeh, 1983); M. El-Bugha dhe M. Mistu, El-Uadih fi ‘Ulumi el-Kur’an (Damask: El-Kelim et- Tajjib, 1998); M. Dhehebi, Et-Tefsir ue l-Mufessirun, vol. 2 (Kajro: 1976); Xh. Sujuti, Tabakat el-Mufessirin (Kuwait: Dar el- Neuadir, 2010); A. Adnauej, Tabakat el-Mufessirin (Medineh: Mektebat el-‘Ulum ue l-Hikem, 1997).

[42]. M. Khalifa, Keshf edh-Dhunun ‘an esami l-Kutub ue l-Funun.

[43]. Po aty, vëll. 1, 110.

[44]. Ceric rendit dy libra shtesë dhe një variacion në emrat e dy librave të parë. Titujt shtesë që ai citon janë Kitab Me’akhidh esh-Sheri’ah fi l-Fikh dhe Kitab Usuli d-Din. Asnjë nga biografët dhe studiuesit e tjerë nuk i përmend ato. Në lidhje me variacionin në emrat e dy librave të parë, Kitabu l-Xhedel fi Usuli l-Fikh dhe Kitab Ma’akhidh esh-Sheri’ah fi l-Fikh, vërehet se shtimi në emrat e dy librave të parë është i njëjtë – fi Usuli l-Fikh – që do të thotë “në disiplinën e Usul el-Fikhut”. Duket se kjo shtesë është rezultat i keqkuptimit të Ceriçit kur ai citon titujt nga libri i Ibn Kutlubhgas, Taxh et-Teraxhim. Ai supozon se fraza fi Usuli l-Fikh është pjesë e një titulli të librave kur është pjesë e fjalisë së autorit origjinal, Ibn Kutlubgha. Për më tepër, shih Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam; M. Ibn Kutlubgha, Taxh et-Teraxhim fi Tabakit el-Hanefijjeh (Bagdad: Matba’at el-’Ani, 1962).

[45]. Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh, 1st ed., 5 vëll. (Bejrut: Resalah Publishers, 2004).

[46]. Po aty.

[47]. I. Baghdadi, Hedijetu el-‘arifin fi esma’i el-mu’ellifiin ue athari el-Musanifin, 2 vëll. (Bejrut: Dar Ihja’ et-Turath, 1957); Zebidi, Ithaf s-Sadah l-Mutekkin bi sherhi Ihja’i ‘Ulumi d-din; Tash Kubra Zadeh, Miftahu s-Se’adeh ue Misbahu s-Sijadeh; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh.

[48]. Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh; C. Brockelmann, Tarikh el-Edeb el-’Arabi, 5th ed., 6 vëll. (Kajro: Dar el-Me’arif, 1959).

[49]. Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam.

[50]. Po aty.

[51]. Khalifa, Keshf edh-Dhunun ‘an esami l-Kutub ue l-Funun; Zadah, Miftahu s-Se’adeh ue Misbahu s-Sijadeh; Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam; Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin; Ibn Kutlubgha, Taxh et-Teraxhim fi Tabakit el-Hanefijjeh; Zebidi, Ithaf s-Sadeh l-Mutekkin bi sherhi Ihja’i ’Ulumi d-din; M. El-Lukneui, El-Feua’id el-Behijjeh Fi Teraxhim el-Hanafijjeh (India: El-Matba’ El-Mastafani, 1976); M. Ebu Zehra, Tarikh el-Medhahib el-Islamijeh (Kajro: Dar el-Fikr, 1934); Brockelmann, Tarikh el-Edeb el-’Arabi.

[52]. Nesefi, Tebsiretu ‘l-edil-leh fi Usul ed-Din, vol. 2 (Kajro: El-Mektebah El-Azharijeh, 2011).

[53]. Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin; Ibn KuTlubgha, Taxhu et-Teraxhim fi Tabakit el-Hanefijjeh; Brockelmann, Tarikh el-Edeb el-’Arabi; Zebidi, Ithaf s-Sadeh l-Mutekkin bi sherhi Ihja’i ’Ulumi d-din; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh; Khalifa, Keshf edh-Dhunun ‘an esami l-Kutub ue l-Funun; Ebu Zehra, Tarikh el-Medhahib el-Islamijeh; Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam.

[54]. Titujt janë: (1) Err-Rredd ‘ala el-Karamitah; (2) Rredd el-Usuli el-Khamseh, një kundërshtim ndaj Ebu Umameh el-Bahili, i cili ka qenë një mu’tazilij; (3) Rredd Ua’id el-Fussak, i cili është një kundër përgjigje i librit të Ka’bit, i cili ishte mu’tazilij, i titulluar Ua’id el-Fussak; (4) Rredd Aua’il el-edil-leh, një kundërshtim i librit të Ka’bit të titulluar Aua’il el-edil-leh; (5) Rredd Thadhib el-Xhedel, i cili është një kundërshtim i librit të Ka’bit titulluar Thadhib el-Xhedel; (6) Rredd el-Imameh, një kundërshtim i sektit Rafidi; dhe (7) Bejan uehm el-Mu’tezileh, një kundërshtim i shkollës Mu’tezilite. Për më tepër, shih Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin; Ibn Kutlubgha, Taxh et-teraxhim fi tabakit el-Hanefijjeh; Khalifa, Keshf edh-dhunun ‘an esami l-kutub ue l-funun.

[55]. Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam, 46.

[56]. M. Xhuhani, El-Mausu’ah el-Mujessere fi l-Edjan ue l-Medhahib ue l-Ahzab el-Mu’asire, 3rd ed., 2 vëll. (Rijad: Dar En-Nedua el-‘Alamijjeh lil Tiba’ah ue en-Neshr ue et-Teuzi’, 1997); M. Khamis, “Maturidijeh Rabibat el-Kalabijje,” Mexhalat el-buhuth el-Islamijeh 55 (1998); M. Bezdevi, Usul ed-Din (Kajro: Mektebeh Azharijeh, 2003); Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam.

[57]. Ebu Mu’in En-Nesefi në librin e tij Et-Temhid shkruan se Maturidiu ka një trajtesë të shkurtër të titulluar Risaleh fi l-Iman. Për më shumë, shiko Mejmun Nesefi, Et-Temhid li Kaua’id et-Teuhid (Kajro: Dar El-‘Itiba’ah el-Muhammedijjeh, 1986).

[58]. Është një trajtesë që ai e shkroi për besimin islam. Baghdadi dhe Sezgin e listojnë atë si një nga veprat e Maturidiut. Për më tepër, Subki (vd. 1370 e.s), një dijetar dhe historian shafi’i, ka shkruar një koment mbi të të titulluar Es-Sejfu l-Meshhur fi sherhi Akideti Ebi Mensur. Anasjelltas, Xhuhani dhe të tjerë argumentojnë se është punim i disa nxënësve të tij, por që gabimisht i është referuar atij. Për më shumë, shih Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin; F. Sazkin, Tarikh et-Turath l-’Arabi, përkth. Mahmud Hixhazi, 10 vëll. (Rijad: Imam Su’ud University, 1991); A. Subki, Es-Sejfu l-Meshhur fi sherhi Akideti Ebi Mensur, 1st ed. (Istanbul: Marmara University, 2000); Xhuhani, El-Meusu’ah el-Mujessere fi l-Edjan uel-Medhahib ue l-Ahzab el-Mu’asire.

[59]. Pretendohet se Maturidiu në këtë libër ka shpjeguar librin e Ebu Hanifes El-Fikhu l-Ekber. Megjithatë, Keutheri (v. 1952 e.r.), një dijetar kryesor mysliman, Brockelmann (v. 1956 e.r.), një orientalist gjerman, dhe Ebu Zehra bien dakord që kjo nuk mund të jetë nga veprat e Maturidiut. Ata rendisin një sërë arsyesh për mendimin e tyre. Midis tyre është fakti se ai kritikon disa nga mësimet e shkollës esh’arite, të cilat nuk u bënë të njohura vetëm pas vdekjes së Maturidiut. Për më tepër të dhëna, shih Ebu Hanife, El-’Alim ue l-Mute’al-lim (Kajro: Matba’at el-Enuar, 1948); Brockelmann, Tarikh el-Edeb el-’Arabi; Ebu Zehra, Tarikh el-Medhahib el-Islamijeh.

[60]. Tash Kubra Zadeh, Miftahu s-Se’adeh ue Misbahu s-Sijadeh; Tabakat el-Fukaha; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh; Nesefi, Tebsiretu el-edil-leh fi Usuli ed-Din, vëll. 2; Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin; Khalifa, Keshf edh-Dhunun ‘an esami l-Kutub ue l-Funun; T. Temimi, Et-Tabakat es-Sunnijeh fi Teraxhim el- Hanefijjeh, 4 vëll. (Kajro: El-Mexhlis el A’la Lil Shu’un el-Islamijjeh, 1970); ‘Abdullah El-Maraghi, El-Fethu l- Mubin fi tabakati el-Usulijjin, 2 vëll. (Kajro: Vizarat el-Avkaf, 1947 ); H. Ebi ‘Adhabeh, Err-Rreudatu l-Bahijjeh fijma bejne El Esha’irah ue l-Maturidijje (Bejrut: Resalah Publishing, 1996).

[61]. Ceric, Roots of Synthetic Theology in Islam, 40.

[62]. Nesefi, Tebsiretu el-edil-leh fi Usuli ed-Din, vëll. 2, 220-21.

[63]. Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam.

[64]. Maturidi, Te’uijlat ehlu Sunneh.

[65]. Nesefi, Tebsiretu el-edil-leh fi Usuli ed-Din, vëll. 2, 220-21.

[66]. El-Lukneui, El-Feua’id el-Behijjeh fi Teraxhim el-Hanefijjeh; Khalifa, Keshf edh-Dhunun ‘an esami l-Kutub ue l-Funun; Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam; Ibn Kutlubgha, Taxh et-Teraxhim fi Tabekati el-Hanefijjeh; Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin.

[67]. Tabib Rashid ed-Din et al., The History of the Seljuq Turks from the Jamiʻ al-Tawa rikh: An Ilkhanid adaptation of the Saljuq-nama of Zahir al-Din Nishapuri (Richmond, Surrey: Curzon, 2001); Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1976).

[68]. R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260 (Albany: State University of New York Press, 1977); John Davenport, Saladin (Philadelphia: Chelsea House Publishers, 2003).

[69]. Reuven Amitai, Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260-1281 (Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2004); Michael Winter and Amalia Levanoni, “The Mamluks in Egyptian and Syrian Politics and Society,” (2004); David Nicolle, The Mamluks, 1250-1517 (London: Osprey, 1993); Ebu Zehra, Tarikh el-Medhahib el-Islamijeh; M. Xhuhani, El-Mausu’ah el-Mujessera fi el-Edjan ue el-Medhahib ue el-Ahzab el-Mu’asire.

[70]. Ebu Zehra, Tarikh el-Medhahib el-Islamijeh; Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam; Khamis, “Maturidijeh Rabibat el-Kalabijje”; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh; El-Lukneui, El-Feua’id el-Behijjeh fi Teraxhim el-Hanafijjeh; Tash Kubra Zadah, Miftahu s-Se’adeh ue Misbahu s-Sijadeh; Tabakat el-Fukaha’.

[71]. Biografët dallojnë nëse emri i gjyshit të tij ishte Subh apo Sabih. Për më shumë, shih Baghdadi, Hedijetu el -’Arifin fi Esma’ el-Mu’el-lifiin ue Athar el-Musanifin; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh; El-Lukneui, El-Feua’id el-Behijjeh fi Teraxhim el-Hanefijjeh.

[72]. Temimi, Et-Tabakat es-Sunnijeh fi Teraxhim el-Hanefijjeh; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh; Zebidi, Ithaf s-sadeh l-Mutekkin bi sherhi Ihja’ ‘Ulumi d-din.

[73]. Ai është nga pasardhësit e njërit prej shokëve të respektuar të Profetit a.s., Sa’d Ibn ‘Ubade El-EnSari. Për me tepër, shih El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh.

[74]. Po aty.

[75]. Nesefi, Tebsiretu el-edil-leh fi Usuli ed-Din.

[76]. El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabekati el-Hanefijjeh.

[77]. Temimi, Et-Tabakat es-Sunnijeh fi Teraxhim el-Hanefijjeh; Ibn KuTlubgha, Taxh et-Teraxhim fi Tabakit el-Hanefijjeh (Bejrut: Dar El-Kalem, 1992).

[78]. El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fij tabakati el-Hanefijjeh.

[79]. El-Lukneui, El-Feua’id el-Behijjeh fi Teraxhim el-Hanafijjeh; H. Sajmari, Akhbar Ebi Hanife ue As’habih, 2nd ed. (Bejrut: ‘Alem el-Kutub, 1985); El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fi tabekati el-Hanefijjeh; Zebidi, Ithaf s-Sadeh l-Mutekkin bi sherhi Ihja’ Ulumi d-din.

[80]. Mejmun Nesefi, Bahru l-Kelam fi Usuli ed-Din (Kajro: El-Mektebeh El-Azharijeh, 2011); Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam.

[81]. Ebu Zehra, Tarikh el-Medhahib el-Islamijeh.

[82]. Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam, 11.

[83]. Sajmari, Akhbar Ebi Hanife ve Ashabih; El-Kureshi, El-Xheuahir el-Mudi’ah fi Tabekati el-Hanefijjeh; El-Lukneui, El-Feua’id el-Behijjeh fi Teraxhim el-Hanefijjeh; Kutlubgha, Taxh et-Teraxhim fi tabekati el-Hanefijjeh.

[84]. Zada, Isharat el-Meram Min Ibarat el-Imam.

[85]. Xhuheni, El-Meusu’ah el-Mujessere fil-Edjan uel-Medhahib uel-Ahzab el-Mu’asire; Khamis, “Maturidijeh Rabibat el-Kalabijje”.

[86]. Burimi: Aref Chaker.“The Life of Abu Mansur Al-Maturidi and the Socio-Political and Theological Context of Central Asia in the Tenth Century.” Australian Journal of Islamic Studies 1, no. 1 (2016): 39-64.