Zani i Naltë – Përballimi i dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore, parë në këndvështrimin e shkencës dhe fesë

Përballimi i dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore, parë në këndvështrimin e shkencës dhe fesë

Jul 26, 2021 Zani i Nalte Shkenca dhe besimi 0

Përballimi i dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore, parë në këndvështrimin e shkencës dhe fesë

Msc. Mehmet Disha

Drejtoria e Kulturës, KMSH

Njeriu, duke qenë se është krijuar që të ketë një natyrë ndiesore të luhatshme, sprovohet në shumë mënyra. Meqenëse njeriu është i përfshirë në dimensionin kohor, problematikat e tij fizike dhe shpirtërore variojnë sipas fazave jetësore, duke filluar që nga lindja, deri në plakje. Përvoja jetësore e forcon atë për qëllime të përsosjes dhe çdo dhimbje, pengesë, gur, gjemb dhe çdo udhë e stuhishme, është një projekt që e zhvesh njeriun nga të gjitha shtojcat e ngurta, nga çdo copëz teprie e kësaj bote, në mënyrë që njeriu, tanimë i pastruar, të mund të jetë përfundimisht vetvetja. Nëse njeriu është i gjithi i pastër, atëherë kjo i vlen atij për plotësimin e përsosurisë në këtë botë, që të mund të shkojë i mirëpërgatitur drejt amshimit.

Në mesjetë, dhimbja konsiderohej si një çështje fetare. Ajo mund të shihej edhe si ndëshkim prej Zotit për mëkatet, ose si një provë kur një individ posedohej nga demonët. Ky përkufizim i dhimbjes është përqafuar edhe në ditët e sotme, nga disa pacientë, të cilët mund t’u tregojnë mjekëve të shëndetit se vuajtja duhet të jetë ‘kryqi i tyre’, i cili duhet përballuar. Lehtësimi i dhimbjes, kësisoj, mund të mos jetë i mundshëm për ata individë që besojnë në këtë përkufizim. Kështu, këshillimi shpirtëror mund të jetë me më shumë përparësi sesa menaxhimi mjekësor.[1] Shumë besimtarë hindu, e parashikojnë dhimbjen si një ndëshkim hyjnor, ose thjesht si rrjedhojë e veprimeve personale. Sipas një besimi popullor budist, thuhet se vuajtja është kostoja e lidhjes.[2]

Sipas disa filozofëve perëndimorë, dhimbja (jo medoemos ajo fizike) ka dimensionet e saj dhe çdo individ do të kalojë nëpër procese jetësore, të cilat do ta përballin atë me vuajtjen dhe ankthin. Niçja (Nietzsche) e shihte dhimbjen si shtysë, për sa kohë që ajo ka një kuptim. Sipas Kierkergardit, vuajtja e njeriut është një nga pjesët më të rëndësishme të jetës njerëzore. Në çdo jetë njerëzore gjen vuajtje, e si rrjedhojë, qeniet njerëzore i drejtohen dashurisë për tu marrë me këto vuajtje. Sidoqoftë, edhe pse dashuria është përdorur për t’u marrë me vuajtjet njerëzore, ajo gjithashtu mund t’i krijojë dhe shtojë vuajtjet, duke u bërë shkak që situata të jetë më komplekse dhe e dhimbshme.[3]

Në Islam, dhimbja mund të jetë një sprovë vështirësie si premisë e pastrimit, që vjen nga vullneti i Allahut, ku Profeti Muhamed (a.s.) thotë: “Çdo gjë që e godet besimtarin, qoftë edhe një gjemb, ose diçka më e madhe, me to Allahu e pastron atë prej të këqijave, ashtu sikur pema lëshon gjethet e saj.”[4] Dhimbja mund edhe të jetë një jehonë që u vjen njerëzve mbrapsht si pasojë e punëve të tyre, ku Zoti, në Kur’an, thotë: “E mira që të gjen ty o njeri, prej Zotit është, kurse e keqja që të godet, është nga merita jote…”[5]

Mbi tërësinë e dhimbjes

Dhimbja është një fenomen i ndërlikuar, që përfshin një ujëvarë sjelljesh rreth përgjigjeve, mendimeve dhe emocioneve. Dhimbja mund të jetë fizike, por edhe mendore apo shpirtërore. Shumë faktorë jo-fiziologjikë (qëndrime psikologjike, familjare dhe shoqërore, strese të jetës kulturore ose shpirtërore) kontribuojnë në përvojën dhe përgjigjen ndaj dhimbjes. Stresi emocional, si ankthi dhe depresioni, luan një rol kryesor në përvojën e dhimbjes. Në studimet e bëra kohët e fundit, njerëzit që jetojnë me dhimbje kronike, mund të raportojnë dhimbje më të forta dhe paaftësi të lidhura, nëse kanë depresion, ankth ose të dyja bashkë. Përveç kësaj, frika nga dhimbja mund të shkaktojë më shumë paaftësi sesa vetë dhimbja. Në një studim tjetër u zbulua se ekziston një model ciklik i dhimbjes kronike që çon në depresion, duke shkaktuar një rritje të asaj dhimbjeje kronike, dhe kështu krijohet një marrëdhënie përforcuese e ndërsjellë.[6]

Në të shumtën e rasteve, përkitja me një fatkeqësi apo sëmundje, nuk ka të bëjë vetëm me dimensionin e përmasshëm të saj, por me mënyrën se si njeriu e percepton dhe e përthith atë në nënndërgjegje. Kështu, ngjarja merr një realitet krejt tjetër, aq sa, vala e dhimbjes, e cila në botën e jashtme është shuar, valëvitet ndërkohë në vetëdijen e të përvuajturve. Megjithatë, Zoti nuk e rëndon kurrë njeriun me atë ç’ka nuk i bart takati.[7] Kjo na shtyn të hulumtojmë dhe të arrijmë në konkluzionin se origjina e dhimbjes, në fakt, është thjesht një fill i përkohshëm, që lidhet me urtësitë e caktimit të Zotit, dhe se e ardhmja e dhimbjes përnjëmend është me dobi, e ndërkaq, shkëputja prej saj është forcim i mëtejshëm. Është e rëndësishme për individin që të meditojë rreth origjinës së sëmundjes, në mënyrë që të përftojë në mendje një ide të përgjithshme rreth çështjes ekzistenciale të dhimbjes.

Nevoja për parimet metafizike të mjekësisë moderne

Na lihet të kuptojmë se ka një lidhje midis dhimbjes fizike dhe përjetimit metafizik të saj, si edhe anasjelltas. Megjithatë, në botën moderne, pas Rilindjes Evropiane, në qendër të mjekësisë, në vend të njeriut që vuan nga dhimbjet, është vendosur sëmundja. Vërtetimi i sëmundjeve me anë të matjeve dhe analizave, vlerësimi i provave dhe rezultateve sipas normave inxhinierike, janë pranuar si baza themelore e mjekësisë.[8] Në këtë periudhë, trupi i njeriut është kuptuar thjesht si trup fizik, njeriut i janë nënvleftësuar ndjenjat dhe bindjet.[9] Mirëpo kjo, në studimet e sotme, po merr një riformulim tjetër, duke e shtyrë mjekësinë dhe metodën shkencore, të pajtohet me bazat metafizike të sëmundjeve.

Vitet ’60, të shekullit XX, sollën një valë interesi për hulumtime shpirtërore të vetëdijes, si edhe pati ndryshime në qëndrimet dhe besimet ndaj mjekësisë. Mendimi Postmodern nxiti pranimin e sistemeve të larmishme mjekësore dhe fuqizimin e klientëve. Më shumë se 50 vjet më vonë, mjekësia filloi t’i kthehej perceptimit të mendjes/trupit/shpirtit, të shëndetit dhe kujdesit. Terapitë mendore-trupore-shpirtërore përfshijnë sjellje (meditim, reagim instiktiv, hipnozë, p.sh.), qasje sociale dhe shpirtërore (lutje dhe shërim mendor).[10]

Po ç’është metafizika?

Metafizika është shkenca që studion jo gjërat, por kuptimin e tyre, ajo hulumton të vërtetat absolute, sipas të cilave, shkaqet e para të ekzistencës dhe ekzistenca e çdo gjëje varen prej tyre. Metafizika ka pasur përkufizime të ndryshme, sipas studiuesve dhe fushave të tyre përkatëse, kështu, nga ekzistencialistët, është quajtur “Shqyrtimi i ekzistencës siç është dhe brenda universalitetit, shqyrtimi i përtej-ekzistencës për t’ia ripërftuar intelektit.”[11]

Shqyrtimi i të vërtetave përfundimtare të materies bëhet me anë të shkencës (spekulative) të metafizikës, e cila cilësohet si ‘shkenca e së vërtetës’. Dijetarët e Kelamit (Apologjetikës Islame) pranojnë se e vërteta e materies është konstante.[12] Sipas kësaj pikëpamjeje, qenia (ekzistenca) është identitet i shfaqjeve të emrave hyjnorë. Pranimi se fillimi i ekzistencës ka ndodhur me emrat e Krijuesit të Lartë, si Ekzistencë e Domosdoshme (uaxhibu’l-uxhud) i bën të kuptimshme tërë ndryshimet dhe transformimet lidhur me universin, jetën dhe njeriun. Me këtë këndvështrim, del qartazi se edhe sëmundja dhe vdekja kanë një të vërtetë, se sëmundja dhe vdekja nuk janë prishje dhe asgjësim. Si vdekja, edhe sëmundja është identitet i shfaqjeve të emrave të Zotit. Në këto kushte, është e pamundur që sëmundja të konsiderohet si e keqe. Disa herë drejtpërdrejt dhe disa herë anasjelltas, sëmundjet bartin në vetvete shumë të mira dhe mbarësi.[13]

Siç është një pretekst për njohjen e atributit Shafi (Shërues) të Zotit si dhe për t’iu drejtuar Atij, sëmundja është edhe pretekst për njohjen e Zotit si zotërues i çdo gjëje. Zotëruesi i çdo gjëje që ekziston është Allahu i Lartë, prandaj, në ajetin kur’anor na urdhërohet të lutemi: “Thuaj: ‘O Allah, Zotërues i gjithë pushtetit! Ti ia jep pushtetin atij që dëshiron dhe ia heq atij që Ti do. Ti lartëson kë të duash dhe poshtëron kë të duash. Çdo e mirë është në Dorën Tënde! Ti je vërtet i Plotfuqishëm për çdo gjë. Natën ia bashkëngjit ditës dhe ditën ia bashkëngjit natës. Ti e nxjerr të gjallën nga e vdekura dhe të vdekurën, nga e gjalla. Ti i jep atij që dëshiron pa kufij!’”[14]

Profeti Muhamed (a.s.), nga njëra anë e ka mbështetur mjekësinë në baza të shëndosha, nga ana tjetër ka theksuar besimin se mjekësia ka aspektin e saj shpirtëror, se Allahu është Krijuesi i çdo gjëje. Prandaj, Muhamedi (a.s.), ka tërhequr vëmendjen si mbi aspektin aftësues, ashtu dhe mbi aspektin shpirtëror të mjekimit. Mjekimin me lutje e ka këshilluar krahas mjekimit mjekësor, por ka treguar se lutja duhet bërë vetëm duke përmendur Emrat e Allahut, ose duke lexuar ajetet e Kur’anit mbi shërimin, nuk ka lejuar t’u hapet dera besëtytnive dhe supersticioneve. Në një hadith ka tërhequr vëmendjen se këndimi i ajeteve me qëllim shërimi është xhaiz (i lejuar), duke thënë: “Ju këshilloj dy gjëra si shëruese: mjaltin dhe Kur’anin.”[15]

Vështrimi i Muhamedit (a.s.) ndaj sëmundjeve dhe mjekimit të tyre i ka parandaluar kontradiktat mes njerëzve dhe është bërë njëra nga pikat themelore mbështetëse që mjekësia të fitojë një entitet shkencor. Shkencëtarët myslimanë, duke iu bindur autoritetit të mjekëve, që kanë përfaqësuar traditën mjekësore antike, në vend që ta braktisnin kërkimin, e kanë analizuar nga e para çdo çështje me të cilën janë përballur nën dritën e ajeteve dhe haditheve.[16]

Dhimbja, i komunikon shpirtit mesazhin e Krijuesit, pasi në çdo dhimbje ka kurë, kështu dhimbja dhe sëmundja mund të sfidojnë sistemin e besimit të dikujt, megjithëse individët që përjetojnë dhimbje kronike, ka më shumë të ngjarë të bëhen fetarë dhe shpirtërorë, pas fillimit të gjendjes së procesit të dhimbjes së tyre. Dhimbja kronike mund të bëjë që njerëzit t’u drejtohen praktikave që institucionet fetare dhe shpirtërore mbështesin për një shëndet më të mirë psikologjik, mendor, madje edhe fizik.[17]

Muhamedi (a.s.) e cilëson se çdo sëmundje vjen prej Zotit,[18] kështu, njeriu, duhet të kërkojë medoemos zgjidhje për të, dhe jo të ndihet i pasigurt në vetvete, apo të dyshojë se është i braktisur nga Zoti. Në lidhje me hadithin e mësipërm, juristi hanbelit Jusuf b. Muhamed es-Surremerri (vd. 776/1374), faktin që sëmundja ngjitet vetëm me anë të krijimit të Allahut, e shpjegon kështu, duke përdorur argumentin e ngjarjes (pas):

“Gjërat e krijuara më pas nuk mund të ekzistojnë pa një autor, i cili krijon së pari nga hiçi. Është e detyrueshme që krijuesi i ngjarjes të jetë i gjallë, i fuqishëm dhe i vullnetshëm. Kur kjo të pranohet kështu, sëmundja dhe shqetësimet do të jenë absolutisht të llojit trupa që formohen në shkallë të dytë, pas, te një vend ose person ngjitur ose afër, ose do të jenë një akcidencë e pranishme në trupa. Po qe se krijuesi i ngjarjes është një trup (fizik), është e pamundur të jetë autor i sëmundjes, sepse trupi (fizik) nuk është i gjallë dhe i fuqishëm (haj dhe kadir), i aftë për të bërë. Në këtë aspekt, ekzistenca e sëmundjes bëhet e pamundur. Po të konsiderohet i gjallë dhe i aftë për të bërë, për të krijuar (haj dhe kadir), përsëri kjo është diçka e pamundur, pasi është e pamundur që diçka e krijuar pas të jetë haj dhe kadir. Është absurditet të konsiderohet se akti i një gjëje të krijuar pas, ndodhet (efektivisht) jashtë mjedisit të fuqisë ose mundësisë. Po qe se sëmundja është akcidencë, është akoma më jashtë mundësie që kjo akcidencë ta krijojë sëmundjen te dikush tjetër, sepse akcidenca nuk ka jetë dhe mundësi vetjake.”[19]

Ndërlidhjet midis dhimbjeve kronike dhe atyre shpirtërore

Përkohshmëria e natyrës njerëzore ngatërrohet atëherë kur njeriu përpiqet të ndërveprojë me zemër, kur kjo e fundit dashuron, kinse përjetësisht, dhe po ashtu, shpeshherë, edhe dhimbjen e projekton si të tillë.[20] E sakaq, njeriu është i përkohshëm në këtë botë dhe asgjë nuk zgjat aq sa ai mendon se do të zgjasë, e asgjë nuk qëndron aq sa shpresohet (apo aq sa nuk shpresohet) që të ndodhë. Përjetësia është veçse në botën tjetër, si unifikim i cilësisë së shpirtit.

Hulumtimi mbi biologjinë dhe neurobiologjinë e dhimbjes na ka dhënë mundësinë të kuptojmë më qartë marrëdhënien midis shpirtërores dhe dhimbjes. Ka një njohje në rritje se dhimbja e vazhdueshme është një përvojë e ndërlikuar dhe shumëdimensionale, që buron nga ndërlidhjet midis faktorëve biologjikë, psikologjikë, shoqërorë dhe shpirtërorë. Pacientët me dhimbje, përdorin një numër strategjish njohëse të sjelljes për të përballuar dhimbjen e tyre, përfshirë faktorët fetarë, shpirtërorë, siç janë lutjet, dhe kërkojnë mbështetje shpirtërore për të menaxhuar dhimbjen e tyre.[21]

Parë në këndvështrimin e përgatitjes shpirtërore të një besimtari, çdo element i hijes së zgjatur drejt fizikut njerëzor në këtë botë, është thjesht një mantel përkohësie që venitet me kalimin e kohës, pasi veç drita është e qëndrueshme, ndërsa hija dhe terri janë thjesht iluzion i mungesës së dritës. Dhimbjet u ngjajnë hijeve, ato janë mungesë e diçkaje, pra janë kalimtare dhe të përballueshme. Profeti Muhamed (a.s.) ka thënë: “E ç’lidhje kam unë me këtë botë? Unë në këtë botë s’jam veçse thjesht si një udhëtar që strehohet nën hijen e një peme, e më pas çohet dhe merr udhën e tij, duke e braktisur atë.”[22]

Ideja e përkohshmërisë, përforcohet edhe me ajete kur’anore[23], si balancim midis jetës dhe vdekjes së paevitueshme. Një krahasim i duhur për të kuptuar mirë vlerën e mendimit mbi kohën, do të ishte: Po ta krahasojmë njeriun me një balonë a tullumbace, dhe dëshirat njerëzore t’i vendosim në rolin e gazit të heliumit, të cilat e ngrenë balonën në skajet fluturake të humbjes në qiell, atëherë ideja e përkohshmërisë është filli që e mban balonën lidhur me tokën, dhe e ruan nga pesha e lehtë e ikjes. Ndërkohë, dëshirat e përmbajtura dhe të mirëmenduara, shërbejnë për një drejtpeshim të mënyrës së jetesës, gjë që besimtarët, duke u mbështetur në rregullat hyjnore të fesë, e kanë më të lehtë për ta organizuar jetën e tyre në rrugën drejt lumturisë së përbotshme.

Roli i religjionit në menaxhimin e dhimbjes

Si besimet fetare, ashtu edhe ato shpirtërore, i ndihmojnë disa njerëz të pranojnë sëmundjen e tyre dhe të mund t’ua shpjegojnë atë edhe të tjerëve, pra të mund ta shprehin dhe të mos e ngërthejnë dhimbjen përbrenda, duke mos e trazuar kështu shëndetin mendor. Besimet shpirtërore, shpesh, i ndihmojnë njerëzit të planifikojnë për të ardhmen. Gjithashtu, feja mund t’i ndihmojë njerëzit të jetojnë një jetë më të thellë, si dhe të forcojnë ose ngushëllojnë njerëzit e tjerë gjatë vuajtjeve dhe në përgatitjen e një vdekjeje të pashmangshme. Duke i dhënë kuptim jetës dhe vdekjes, feja mund t’u sigurojë të sëmurit, familjes dhe profesionistëve të shëndetit një ndjenjë të forcës, sigurisë dhe besimit, gjatë një periudhe nevoje.[24]

Është e rëndësishme të theksojmë se faktori fetar dhe shpirtëror, ndikon pozitivisht në përballimin e të gjitha formave të dhimbjeve dhe vështirësive me të cilat e përball jeta njeriun. Besimtari, i cili e ka lidhur zemrën me Zotin, e ka më të lehtë të ecë me arsye nëpër stuhitë e vështirësive, sesa njeriu i cili është akoma në kërkim të vetvetes së tij, i cili ka me qindra pyetje dhe dilema në kokë rreth ekzistencës.

Sipas një kërkimi shkencor, studiuesit mblodhën informacione nga 61 pacientë që kërkonin trajtim në një qendër të menaxhimit të dhimbjes. Shumica e pacientëve ishin gra kaukaziane, të cilat vuanin nga sëmundje fizike si: fibromialgjia, artriti, dhimbje post-kirurgjike dhe dhimbje të tunelit karpal. Pacientët ofruan një gamë të gjerë të të dhënave demografike, ku 51% treguan se ishin relativisht fetarë dhe 30% raportuan se ishin shumë fetarë. Pjesëmarrësit plotësuan gjithashtu pyetësorë në lidhje me mënyrën sesi dhimbja kishte ndikuar në jetën e tyre, si ishin përballur me dhimbjen, rolin dhe funksionimin e besimit dhe praktikës fetare në jetën e tyre, gjendjen e përgjithshme shpirtërore të tyre dhe rezultatet që lidhen me procesin e tyre të përballimit të dhimbjes. Sa i përket pyetjes së parë, të përballimit me mbështetjen fetare dhe jo fetare, statistikat ishin të lidhura mesatarisht me rezultatet e dhimbjes pasi llogaritnin ndikimin e larmive demografikë. Më konkretisht, artikujt pozitivë të përballimit fetar ishin të lidhura me rritjen e ndikimeve pozitive dhe forcimin e besimit dhe praktikës fetare. Përpjekjet fetare të përballimit ishin më të dobishme sesa përballimi jo-fetar.[25]

Myslimanët shpesh besojnë se sëmundja dhe dëmtimi janë shkaktuar nga një fuqi më e lartë (Allahu), pra sëmundja, lëndimi, dhimbja dhe vuajtjet janë sprova nga Allahu, duke falënderuar për mundësinë e mirë të lejimit të trajtimeve speciale mjekësore ose edhe kirurgjikale.[26] Në Turqi, për shembull , 90% e popullsisë janë myslimanë. Gjithashtu, ka disa hebrenj, të krishterë dhe një pakicë besimesh të tjera. Turqia është një vend unik, pasi shumica e qytetarëve të saj janë myslimanë dhe gjithashtu njihen për angazhimin e tyre për të përshtatur një stil të jetës perëndimore. Në burimet turke, një hulumtim i vogël empirik ka eksploruar mënyrat specifike me të cilat përballimi fetar dhe shpirtëror mund të ndikojnë drejtpërdrejt në dhimbje kronike. Sidoqoftë, studime të shumta demonstruan se ekziston një marrëdhënie negative midis sëmundjes kronike, të lidhura shpirtërisht, dhe simptomave (p.sh. dhimbje, lodhje, ankth, depresion, humbje shprese). Po kështu, studimet tregojnë se ekziston një marrëdhënie pozitive midis shpirtërores dhe mirëqenies, kënaqësisë së jetës dhe cilësisë së jetës. Këto studime kanë të bëjnë me shpirtin, dhimbjen dhe sëmundjen kronike, ku disa prej tyre paraqiten në vijim:

Një studim nga Ozer, paraqiti hulumtime mbi perceptimin dhe përkufizimin e cilësisë së jetës në pacientët me infarkt. Pjesëmarrësit e hulumtimit raportuan se lutja është një nga gjërat më të rëndësishme për të përmirësuar cilësinë e jetës.[27] Në një studim tjetër, 336 individë me dhimbje kronike jo-malinje janë vlerësuar në lidhje me shqetësimin e tyre të dhimbjes dhe në lidhje me besimet, si edhe qëndrimet që kanë ndaj dhimbjes. Këta pjesëmarrës raportuan se ata luten që ta përballojnë nivelin e lartë të shqetësimeve dhe luten që dhimbja e tyre të mos fillojë përsëri. Kur u fillon dhimbja, ata shtrydhin grushtet e tyre dhe shtrëngojnë nofullat në mënyrë që të mund ta durojnë ashpërsinë e dhimbjes.[28]

Një studim i Afsar dhe Pinar, vlerësoi hulumtimet mbi bazat shpirtërore në pacientët me lloje të ndryshme të kancerit të përparuar dhe zbuloi se aktivitetet shpirtërore ndikuan në lumturinë e tyre të përgjithshme dhe kënaqësinë e jetës. Pacientët nga kanceri gjithashtu raportuan se, kur ata pësuan dhimbje, preferuan izolimin shoqëror, një ndryshim në mjedisin e tyre, duke bërë masazh dhe duke u shtrirë ose aplikuan pushimin si strategji të përballimit.[29]

Përfundim

Së fundmi, themi se besimi fetar është një nevojë e domosdoshme në ditët e sotme, jo vetëm në praktikat jetësore të individëve, por edhe të klinikave mjekësore të trajtimeve të ndryshme, apo institucioneve të shëndetit, duke përfshirë një botëkuptim më të gjerë të problemeve të qenies njerëzore.

Sapo profesionistët shëndetësorë mësojnë nga pacientët për natyrën e tyre shpirtërore ose fetare, që mund të jenë thelbësore për kujdesin e tyre shëndetësor personal, ata duhet, ashtu si për çdo simptomë fizike ose psikosociale, të hartojnë një plan për trajtimin e dhimbjes që pasqyron qëllimet e duhura të kujdesit. Meqenëse nevojat e pacientëve janë ato që prijnë qëllimet e kujdesit shëndetësor, është e rëndësishme që profesionistët e shëndetit dhe pacientët e tyre, të përqendrohen në ato qëllime, veçanërisht kur mosmarrëveshjet midis pacientit dhe profesionistëve të shëndetit bazohen në konflikte mes nevojave shpirtërore, e fetare, si dhe atyre mjekësore.[30]

Aktualisht, studimet sugjerojnë që disa klinika duhet të përfshijnë diskutime rreth anës shpirtërore në kujdesin e tyre për pacientët, ndërsa anasjelltas, shumë pacientë dëshirojnë që ana shpirtërore të konsiderohet brenda mundësive të tyre të kujdesit shëndetësor. Historia shpirtërore duhet të merret si pjesë e një kujdesi të plotë të pacientit. Profesionistët e shëndetit duhet të jenë më të vetëdijshëm për rëndësinë e anës së brendshme shpirtërore dhe fesë, për të ndihmuar dhe mbështetur njerëzit në dhimbjen e tyre.

Bibliografia

White L., Duncan G., Medical surgical nursing: an integrated approach. 2nd Ed New York: Delmar Thomson Learning; 2002.
Solimine MA. Spirituality. Hoeman SP, ed. Rehabilitation nursing process, application and outcomes. 3rd Ed St Louis: Mosby Corporation; 2002.
Role of psychology in pain management, Eccleston C., Br J Anaesth. 2001 Jul; 87(1):144-52.
Ivan Illich, Rrëmbimi i shëndetit, (përkth. Süha Sertabiboğlu, Shtëpia Botuese Ayrıntı, Stamboll, 1995).
“Bazat metafizike të sëmundjes”, Prof. Dr. Ajhan Tekinesh. Artikull i botuar në revistën Zani i Naltë, nr. 11, botim i KMSH, 2015.
Heidegger, Martin. Ç’është metafizika? Jovian Press, 2018.
Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tebsiretu’l-edille, (bot. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 1993), I, 22.
d’Aquili E, Laughling C. The biopsychological determinates of religious ritual behavior. Zygon J Relig Sci 1975.
Bediuzzaman Said Nursi, Shkrepëtimat.
Dedeli, Ozden, and Gulten Kaptan. “Spirituality and religion in pain and pain management.” Health Psychology Research 1.3 (2013).
Religious coping with chronic pain. Bush EG, Rye MS, Brant CR, Emery E, Pargament KI, Riessinger CA., Appl Psychophysiol Biofeedback. 1999 Dec.
Carteret, Marcia. “Cultural aspects of pain management.” (2011). https://www.dimensionsofculture.com/2010/11/cultural-aspects-of-pain-management/
Quality of life in patients with heart failure: ask the patients. Heo S, Lennie TA, Okoli C, Moser DKHeart Lung. 2009 Mar-Apr.
Dedeli Ozer, Fadiloglu C, Uyer M. A survey cognitive behavioural model of pain in patient with chronic nonmalignan pain. MN-J Intern Med 2008.
Afsar F, Pinar R. Kanser hastalarinda agri ve agri ile basetme yöntemlerinin degerlendirilmesi. Ataturk Universitesi Hemsirelik Yuksekokulu Dergisi 2003.
Religiosity/spirituality and health. A critical review of the evidence for biological pathways. Seeman TE, Dubin LF, Seeman M., Am Psychol. 2003 Jan.

[1]. White L., Duncan G., Medical surgical nursing: an integrated approach. 2nd Ed New York: Delmar Thomson Learning; 2002.

[2]. Solimine MA. Spirituality. Hoeman SP, ed. Rehabilitation nursing process, application and outcomes. 3rd Ed St Louis: Mosby Corporation; 2002.

[3]. Moeinikorbekand, 2011.

[4]. Tirmidhi, ez-Zuhd 57; Ahmed b. Hanbel, I/172, 174.

[5]. Kur’an, 4:79.

[6]. Role of psychology in pain management, Eccleston C., Br J Anaesth. 2001 Jul; 87(1):144-52.

[7]. Kur’an, 2:286.

[8]. Ivan Illich, Rrëmbimi i shëndetit, (përkth. Süha Sertabiboğlu, Shtëpia Botuese Ayrıntı, Stamboll, 1995), f. 112.

[9]. “Bazat metafizike të sëmundjes”, Prof. Dr. Ajhan Tekinesh. Artikull i botuar në revistën Zani i Naltë, nr. 11, botim i KMSH, 2015. f. 7-8.

[10]. Solimine MA. Spirituality. Hoeman SP, ed. Rehabilitation nursing process, application and outcomes. 3rd Ed St Louis: Mosby Corporation; 2002

[11]. Heidegger, Martin. Ç’është metafizika?. Jovian Press, 2018.

[12]. Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tebsiratu’l-edille, (bot. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 1993), I, 22.

[13]. Tekinesh, po aty, f. 8.

[14]. Kur’an, 3:26-27.

[15]. İbn Mâxhe, “Tibb” 7.

[16]. Tekinesh, po aty, f. 12.

[17]. d’Aquili E, Laughling C. The biopsychological determinates of religious ritual behavior. Zygon J Relig Sci 1975; 10:32-58.

[18]. Buhârî, “Tibb” 53.

[19]. Yusuf b. Muhammed es-Surremerrî, Dhikru’l-vebâ, f. 56, 57.

[20]. Bediuzzaman Said Nursi, Shkrepëtimat, fq.33.

[21]. Dedeli, Ozden, and Gulten Kaptan. “Spirituality and religion in pain and pain management.” Health Psychology Research 1.3 (2013).

[22]. Tirmidhi, zuhd 44; Ibni Maxhe, zuhd 2; Ahmed b. Hanbel, el-Musned, 1/201.

[23]. Kur’an, 55:26.

[24]. White L., Duncan G. Medical surgical nursing: an integrated approach. 2nd Ed New York: Delmar Thomson Learning; 2002.

[25]. Religious coping with chronic pain. Bush EG, Rye MS, Brant CR, Emery E, Pargament KI, Riessinger CA., Appl. Psychophysiol. Biofeedback. 1999 Dec; 24(4):249-60.

[26]. Carteret, Marcia. “Cultural aspects of pain management.” (2011). https://www.dimensionsofculture.com/2010/11/cultural-aspects-of-pain-management/

[27]. Quality of life in patients with heart failure: ask the patients. Heo S, Lennie TA, Okoli C, Moser DKHeart Lung. 2009 Mar-Apr; 38(2):100-8.

[28]. Dedeli Ozer, Fadiloglu C, Uyer M. A survey cognitive behavioural model of pain in patient with chronic nonmalignan pain. MN-J Intern Med 2008; 3:232-42.

[29]. Afsar F, Pinar R. Kanser hastalarinda agri ve agri ile basetme yöntemlerinin de erlendirilmesi. Ataturk Universitesi Hemsirelik Yuksekokulu Dergisi 2003; 6:19-28.

[30]. Religiosity/spirituality and health. A critical review of the evidence for biological pathways. Seeman TE, Dubin LF, Seeman M., Am Psychol. 2003 Jan; 58(1):53-63.

Për referencë shtesë, mund të shihet edhe: Spiritual care at the end of life: what is it and who does it? Meador KG., N C Med J. 2004 Jul-Aug; 65(4):226-8.