Zani i Naltë – Gjashtë shekuj islam institucional në Ballkan

Gjashtë shekuj islam institucional në Ballkan

Jan 29, 2020 Zani i Nalte Histori, Studime 0

nga Akademik Feti Mehdiu

Abstrakt

Argumentet flasin qartë se fillimi, përhapja dhe gjallërimi islam në Ballkan, konkretisht në hapësirën shqiptare, janë të lidhura ngushtë dhe me një lidhje të qëndrueshme e afatgjatë me veprimin e institucionit të xhamisë, si një institucion i mbështetur në Kur’an. Institucionet shtetërore të Sulltanatit Osman, kur arritën të venë nën sundim Ballkanin, në mbështetje të Kur’anit dhe Hadithit, si dy burimet e pakontestueshme të fesë islame, ndërtuan mekanizmat e nevojshme legalë për veprim dhe zbatim të burimit islam: Kur’anit dhe Hadithit. Ndërtuan xhami si parakusht për të përgatitur njerëz me moral të shëndoshë në formë legale. Këtë e dëshmon fakti se në të njëjtin vit kur u ndërtua xhamia e parë në këto hapësira, në vitin 1396 – në Kërçovë, kemi edhe institucionin e jurisprudencës islame – kadiun në Jeni Pazar, si një instrument përcjellës i zbatimit të bazave islame.

Këto institucione erdhën duke u shtuar dhe asnjëherë nuk ranë në ndikimin e ideologjive të ndryshme, sepse për këto Kur’ani ishte mbi të gjitha rregulluesi më i mirë i jetës, në luftë, në paqe dhe pas paqes.

Vetëm ashtu arritën që deri tash, për 620 vjetët e kaluara, të bëjnë jetë aktive, herë më shumë e herë më pak, por asnjëherë të gjunjëzuar para ideologjive si platforma të përgatitura nga njerëzit e zakonshëm nën ndikimin e qarqeve të ndryshme. E ardhmja e tyre do të jetë e ndritshme nëse vazhdojnë të ndjekin rrugën e Kur’anit dhe të Sunetit të Muhamedit a.s.

Historia duhet mbështetur në argumente morale dhe materiale, të verifikuara. Nëse mbështetet në mite nuk ka ardhmëri.[1]

Pas shthurjes së sistemit shoqëror komunist, në rajonin e Ballkanit Perëndimor, ku bën pjesë populli shqiptar, që shtrihet në disa shtete: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, Serbi, dhe populli boshnjak, teza se fenë islame e sollën me dhunë turqit (osmanët) për të asimiluar popullatën e këtyre vendeve, po bie dita-ditës. Derisa në vitet nëntëdhjetë të shekullit njëzet ajo tezë ngulfaste frymën e studimeve e hulumtimeve objektive, tani mbretëron një frymë e re më e lirë, me çka dëshmohet se Sulltanati Osman ua mbrojti identitetin popujve të caktuar.[2]

Kjo frymë e re hapi perspektivë për shprehje të mendimit të lirë, të mbështetur në hulumtime shkencore objektive, pa droje nga sistemi politik në fuqi. Tani tek-tuk, mund të gjendet ndonjë zë i shterur, i cili përpiqet të akordojë melodinë e dikurshme lidhur me këtë çështje, por ai zë do të heshtë para fakteve objektive historike.

Aty ku fillojnë të flasin argumentet, marrin fund thash e thënat.

Tezën e përhapjes së fesë islame me dhunë në Ballkan, nga “pushtuesit aziatik” e kanë hedhur poshtë studiues të huaj,[3] por edhe ata vendorë,[4] të i cilët trajtojnë me objektivitet çështjet historike.

Studiuesit objektiv, të pavarur nga ideologji të caktuara politike, me anë të hulumtimeve të tyre shkencore, dëshmojnë se te shqiptarët gjurmë të fesë islame ka pasur edhe para se të vinin osmanlinjtë në këto anë.[5] Ky është një realitet që nuk mund të mohohet e as të injorohet. Qëndron gjithashtu fakti se para se të vinin osmanët në këtë rajon të Ballkanit, në hapësirën shqiptare, në radhë të parë, feja islame nuk ishte e mbështetur institucionalisht, nga subjekte relevante shtetërore. Prezantohej vetëm nga individë vullnetmirë: misionarë apo tregtarë, të cilët rastësisht kalonin nëpër këto troje.[6]

Nëse shprehemi me terminologjinë e sotme, këtë formë të prezantimit të fesë islame në hapësirën ballkanike mund ta quajmë aktivitet i “shoqatave joqeveritare”.

Këtu dëshiroj të theksoj, pikërisht, këto dy faktorë dhe rolin e tyre në përhapjen dhe kultivimin e fesë islame dhe rrugëtimin e saj deri në ditët e sotme. Këto janë:

Faktori institucional, pas të cilit qëndron shteti dhe faktori i dytë është organizimi vullnetar, pas të cilit qëndrojnë shkolla filozofike-fetare (të veshura me petk islam, me platformë të kombinuar) të ngjyrosur me filozofi mistike, pjesërisht të krishterë.[7]

Edhe këto OJQ islame ndonjëherë kanë pasur përkrahjen e organeve shtetërore.

Sa i përket faktorit të dytë, ai qysh në fillim ngërthente në vete një dozë të madhe të misticizmit e mistifikimit të veprimtarëve e shkollave të tyre, siç është rasti me legjendat për Sari Salltëkun[8], shehlerë e njerëz të tjerë “të mbërri”. Këto teori dita-ditës zbehen dhe mbesin të vetmuara. Si rrjedhojë e mungesës së argumenteve të paqëndrueshme, në njërën anë, dhe, në anën tjetër, ngritja e vetëdijes së besimtarëve e mbështetur në burime të shpallura dhe të shkruara, dalin në shesh dobësitë e atyre platformave të mbështetura në gojëdhëna të paqëndrueshme, që nuk mund t’i bëjnë ballë realitetit aktual.

Mbështetja kryesore e tyre, përgjithësisht, janë gojëdhëna të pa verifikuara, të gatuara me brumin e misticizmit. Kjo nuk qëndron në raport të shëndoshë me bazat themelore islame: Kur’anin Kerim dhe Hadithin e Pejgamberit Muhamed a.s.

Kurse faktori institucional, i mbështetur në organet e sistemit shtetëror, në përhapjen e fesë islame te shqiptarët edhe te boshnjakët, qysh në periudhën e parë, kontaktet e para me këtë hapësirë, disponon argumente historikisht të pakontestueshme dhe logjikisht të pranueshme gjatë tërë kësaj periudhe gjashtë shekullore. Ky faktor për mbështetje kryesore në përhapjen e fesë islame e kishte platformën e mbështetur në Kur’an, si mbështetjen kryesore teorike, dhe në objektin për adhurim dhe edukim e veprime të tjera me interes për shoqërinë njerëzore-xhaminë.

Xhamia dhe teqeja dallojnë ndërmjet veti për kah themelimi, dedikimi dhe funksioni. Teqeja i pranon pasuesit e vet përmes një procedure të caktuar graduale, deri kur të arrijë të marrë lidhjen e drejtpërdrejtë (të marrë dorë) tek autoriteti i caktuar sipas hierarkisë së teqeve. Ndërsa xhamia i pranon ithtarët e fesë islame vetëm përmes Kur’anit dhe hadithit. Pejgamberi Muhamed a.s., atyre që shprehnin dëshirën për të pranuar fenë islame vetëm u rekomandonte të mësojnë ndonjë pjesë, sadopak nga Kur’ani.[9] Për të qenë mysliman i xhamisë nuk i nënshtrohet rregullës “gir de gor”,[10] por lirisht mund ta shohësh, të mendosh e pastaj mund të vendosësh të pranosh apo të mos e pranosh. Xhamia ka obligime të caktuara me premtime për shpërblime, për vepra të mira të kryera, ose vetëm të planifikuara, si edhe kërcënime me masa ndëshkimore, për vepra të pamira të kryera. Në teqe zbatohet platformë vetëm me premtime për shpërblime, duke iu shmangur disa ajeteve të Kur’ani Kerimit, në të cilat flitet edhe për masat fizike disiplinore.

Gjallërimin dhe kultivimin islam në hapësirën ballkanike shqiptare, do ta vështrojmë në prizmin e këtyre dy themeleve: Kur’anit dhe xhamisë. Këto dy themele nuk ka mundësi të mistifikohen. Kur’ani është i vetmi burim, i cili ka imunitet absolut ndaj qasjeve eventualisht destruktive. Prandaj, bashkë me hadithin, konsiderohen themele të pakontestueshëm.

Xhamia zë fill me kalimin e Muhamedit a.s. nga Meka në Medine, në vitin 622, kur u ndal në Kuba – sot lagje e Medines, dhe është themeluar me Kur’an-i Kerim.[11] Themelimi dhe organizimi i teqeve i përket shekujve XII, XIII e këndej.

Duhet theksuar këtu se objekt i këtij shqyrtimi është, në plan të parë, Feja Islame, nuk është Kultura Islame.

Këto dy gjëra duhen dalluar dhe shqyrtuar ndaras njëra prej tjetrës.

Jo se këto janë në kundërshtim njëra me tjetrën, por për faktin se me trajtimin e tyre si një fenomen hapet rrugë e manipulimit dhe njerëzit janë të prirë për keqpërdorim. Thirren në njërën e veprojnë sipas tjetrës. Në gojë mban fenë, por në praktikë zbaton kulturën. Shkon në xhami vetëm për bajram! Për namaz të xhumasë nuk gjen kohë, as për namaz të sabahut e të drekës, etj. Kohëve të fundit, studiues, publicistë e shkrimtarë të ndryshëm, kur flasin për këto çështje herë thonë feja islame herë thonë kultura islame. Disa herë thonë edhe ideologjia islame. Ngatërrimi i fesë islame me ideologji, çfarëdo qoftë epiteti tjetër, që shpesh herë e hasim “ideologjia islame”, është me pasoja dhe shpie në përfundime destruktive.

Fe–ja, në gjuhën shqipe është e barabartë me “din – (d-j-n)”. Është me burim nga Kur’ani që përmendet dhjetëra herë në diskurse të ndryshme, si fjala vjen në suret: Bekare, 153, 256, … Al ‘Imran: 19, 83, Nur, 2, Nasr: 2, dhe më në fund te sureja Kafirun, ajeti 6: lekum dinukum ue lije din.[12] Ndërsa “kulturë islame” dhe “ideologji islame” as në Kur’an, as në hadithe të Muhamedit a.s. nuk përmendet asnjëherë.

Dallimi ndërmjet emërtimeve fe islame dhe kulturë islame qëndron në faktin se feja islame mbështetet në Kur’an dhe në Hadith. Kur’ani dhe Hadithi nuk janë ekskluzivisht për një popull të caktuar, por janë për tërë popujt e botës(rahmeten lil-alemin). Prandaj nuk mund të ketë fe islame arabe, fe islame turke, as fe islame shqiptare. As nuk mund të jetë islam arab, islam turk, islam shqiptar, islam evropian, islam aziatik, etj. Kurse kultura islame, skeletin islam, mund ta veshë edhe me ndonjë element të ndonjë vendi apo populli të caktuar. Kjo mund të jetë e kushtëzuar me kulturën dhe traditën vendëse, me kushtet klimatike, rrethanat historike, etj. Rrjedhimisht mund të flitet për kulturë islame shqiptare, por kurrsesi nuk mund të flitet për islam shqiptar, mund të flitet për kulturë islame arabe, aziatike, evropiane, turke, por emërtimi islam arab, islam aziatik, islam evropian, islam turk, etj., është tendencioz dhe i pasaktë.

Ky fakt do të thotë se feja islame mbështetjen e ka në dy burime: Kur’an dhe Hadith, e jo në ideologji apo traditë të ndonjë regjioni të caktuar gjeografik. Kjo është garanci që kjo fe të vazhdojë gjallërimin e vet për një periudhë kaq të gjatë dhe në një hapësirë kaq të madhe.

Në hapësirën e Ballkanit, respektivisht hapësirën shqiptare, për islam institucional mund të flitet saktësisht nga viti 1389 dhe 1396.

Dëshmia më e fortë për këtë është se ushtria osmane pas fitores te lumi Marica, në vitin 1371 dhe fitores në betejën e Kosovës, në vitin 1389, kur në Prishtinë vihet gurthemeli i xhamisë së Madhe, e cila u ndërtua në vitin 1460, vazhdoi luftërat dhe pasi arriti të vë nën sundimin e vet edhe Kërçovën në vitin 1394, në vitin 1396 në rrëzë të kalasë së Kërçovës ndërtoi xhaminë, e cila quhet Sulltan Pajazit, ose xhamia e çarshisë, e cila funksionon edhe sot. Përshkrimin e kësaj xhamie e ka përfshirë edhe Ekrem Haki Ayverdi në veprën e tij për monumentet e kulturës islame në Ballkan.[13]

Ky është objekti i parë për adhurim islam në Ballkan. Kurse po në këtë hapësirë, gjithashtu në vitin 1396, për herë të parë në Jeni Pazar, te miniera Gluhavica, përmendet kadiu si institucion i jurisprudencës islame i sulltanatit osman, i cili vepron sipas ligjit të mbështetur në Kur’an dhe quhet sheriat.[14] Në fakultetin e drejtësisë është studiuar dhe quhej “e drejta e sheriatit”.

Përgatitja e terrenit për shtrirjen e fesë islame në hapësirën e Ballkanit ishte bërë në mënyrë të organizuar.

Në vitin 1385-86 ushtria osmane shtrin sundimin e vet në Shtip, Veles, Prilep, Manastir dhe arrin në bregdetin shqiptar.[15] Në vitin 1391 edhe Shkupi bie nën Osmanlinjtë.[16] Në vitin 1394 bie Kërçova, një qytezë në Jugperëndim të Maqedonisë.

Sulltanati Osman platformën e vet për shtrirjen dhe mbajtjen e shtetit e mbështeste në radhë të parë në formimin dhe kultivimin e drejtë moral e shpirtëror të popullatës ndaj së cilës shtrinte pushtetin e vet.[17] Prandaj, pas nënshtrimit të qyteteve të përmendura në Maqedoni, pas një stabiliteti relativ dhe fitoreve solide të sulltan Bejazidit – themelues i Sulltanatit Osman prej Danubit deri në Eufrat – xhamia e parë, që është vënë në funksion, me sa dihet deri tash, është xhamia Sulltan Bajazit, respektivisht Xhamia e Çarshisë, në Kërçovë.

Sulltan Jëlldërëm Bajaziti i jepte shumë rëndësi ndërtimit të xhamive si një faktor i rëndësishëm për ngritjen morale të shtetit të tij dhe në këtë mënyrë zbatonte me konsekuencë platformën shtetërore. Ai, kur mori Bursën, përveç ndërtimit të xhamive, kishte urdhëruar që të ndërtohet edhe kalaja si pararojë ndaj sulmeve eventuale. Gjithashtu në anën aziatike të Bosforit, në vazhdim të këtij aksioni, është ndërtuar kalaja Anadoluhisar.[18] Ndërkaq në Kërçovë kalanë e gjeti të gatshme.

Edhe kjo e dhënë është një nga faktet që e mbështesin përcaktimin e tij, që vetëm dy vjet pas rënies së qytetit në duar të osmanëve ta zgjedhë Kërçovën si pikë strategjike ku do të ndërtohet edhe xhamia rrëzë kalasë.

Ky ishte njëri nga faktet që dëshmon për ndërtimin e kësaj xhamie.

Fakti tjetër është shënimi që gjendet në administratën e bashkësisë islame të Kërçovës, në të cilin thuhet se xhamia Sulltan Pajazit është ndërtuar në vitin 1396. Me rastin e renovimit të xhamisë, në vitin 1984-86, është hequr pllaka me kronogramin që ka qenë e vendosur mbi derën e xhamisë, nga ana e jashtme, dhe nuk është kthyer më në vendin e vet. Praktikisht është shmangur dhe rezulton e humbur.

Në administratën e Këshillit të Bashkësisë Islame në Kërçovë, gjithashtu disponojnë me dokumentacionin kur është bërë sondimi nga brenda, me ç’rast janë zbuluar themelet e para në thellësi prej 1.80 m.

Vjetërsinë e xhamisë Sulltan Bajazit në Kërçovë e dëshmon edhe stili karakteristik i ndërtimit që paraqet një kombinim të arkitekturës islame-bizantine.[19]

Myslimanët të entuziazmuar dhe të bindur se feja e tyre është fe e drejtë, ishin të frymëzuar dhe të motivuar që kudo që arrinin ta përhapin predikimin e fesë islame.[20] Kjo në të njëjtën kohë është edhe platformë e luftës së pastër islame, qëllimi i së cilës nuk ka qenë të zhdukë popullin e besimit tjetër, por vetëm të sundojë.

Ndërtimi i xhamive përmes së cilave arrihet më me sukses formimi dhe kultivimi institucional, formimi i drejtë me moral të shëndoshë, ishte pjesë përbërëse e platformës së shtetit të themeluar mbi bazat islame, siç ishte Sulltanati Osman gjatë shtrirjes së mbretërimit të vet në Ballkan.

Sot në disa shtete të Ballkanit: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Serbi janë rreth 3200 (tre mijë e dyqind) xhami, të cilat janë në shërbim të kultivimit të Islamit institucional. Xhamitë janë transmetuese të burimit islam: Kur’anit dhe Hadithit. Krahas këtyre ka edhe teqe e zauije, të cilat janë po ashtu në shërbim të Islamit. Mirëpo, meqenëse këto mbështeten kryesisht në personalitete autoritative islame, si haxhi Bektash Veliu, Abdulkader Gejlaniu, Xhelaluddin Rumi, etj., marrin karakter ideologjik.

Islami institucional, i përhapur përmes xhamisë, një institucion i themeluar me Kur’an, në disa shtete të formuara pas shpërbërjes së Sulltanatit Osman në Ballkan, si Shqipëria, Jugosllavia[21], Bullgaria, etj., ka përjetuar situata shumë të rrezikshme, deri në shfarosje, por ndodh ajo që do Allahu, sepse Allahu nuk përudhë përdhunimtarët.

Në Beograd, pas kryengritjeve serbe, 1804-1815, nisi rrënimi i xhamive, si objekte që kultivonin islam institucional. Batall xhamia[22], e ndërtuar në vitin 1532, Imaret xhamia, e ndërtuar në vitin 1549, e cila ndodhej jo larg objektit SANU[23] të sotshëm, u shndërruan në kafene “Proleqe”, në objekte të administratës serbe, etj.[24] Aktualisht në Beograd ka mbetur vetëm xhamia Bajrakli (në rrugën Gospodar Jevremova, afër Kalemegdanit).

Vetëm në Beograd[25] janë rrënuar xhamitë si në vijim: Xhamia Ibrahim beg, Ibrahim Çelebi, Bajram beg, Çik xhamia, Xhamia e re, Xhamia Hasan Ali aga, Haxhi Hasan aga, Ganish aga, Haxhi Halil, Dibag, Defterdar, Reis efendi, Zejnudin aga, Seid Hasan Pasha, Sulltan Sulejman, (në Kalamegdan), Xhamia sagir, Haxhi Sadik, Haxhi Salih, Xhamia Abdulxhebar, Xhamia Ali Pasha, Xhamia Haxhi Ali, Këzlaraga, Xhamia Gali, Kuçuk Hysejn, Kuçuk Lazar pasha, Haxhi Kuçuk Veli, Koski beg, Haxhi Mehmed, Mehmed aga, Haxhi Mahmud, Sulltan Mahmud, Ket-huda Ferhat, Mustafa Çaush, Mahxhur xhamia, Haxhi Nezir, Mina, Habil efendi, Jahja pasha, Haxhi Veli. Disa prej këtyre xhamive i ka përshkruar edhe Evlija Çelebiu[26] edhe Muhamed Mufaku. [27]

Në periudhën deri në vitin 1912, në Beograd, janë rrënuar edhe mesxhidet: Ebu Bekr efendi, Baba Mahmud, Bazar pasha, Bejazid, Haxhi Durak, Dedezade, Haxher mesxhid, Xheman Hatun, Sulejman han, Haxhi Suka, Shamli hoxha, Osman, Haxhi Ali, Kazakli, Kestenxhi, Kuçuk Pazar pasha, Kuçuk Mustafa, Musa pasha.

Sipas të dhënave që ofron udhëpërshkruesi i shekullit XVI, Evlija Çelebiu në veprën e tij Seyahatname[28], shihet se ai, gjatë udhëtimeve të tij, kishte vizituar dhe ka përshkruar xhami e mesxhide në tërë territorin e Ballkanit.[29] Disa i ka prezantuar me emra, kurse në disa vende është shërbyer vetëm me shifra.[30]

Këtu do të përmendim disa prej tyre. Në Sombor ishte xhamia Sulejman han, Xhamia e pashës, në Illok, Xhamia Sulejman han dhe Mehmet aga, afër së cilës ka qenë edhe një banjë publike (hamam), në Petar Varadin ishte Xhamia Sulejman han, në kala dhe disa të tjera në qytet. Në Pozhegë ishte xhamia Sherklot, etj.

Evlija Çelebiu edhe për Shqipërinë jep të dhëna me interes. Sipas Çelebiut, në Peshkopi ishte Xhamia Memi pasha, në Gjirokastër Xhamia Hëzër aga, Haxhi Murat, Sulltan Pajaziti i dytë, Memi pasha, Memi beg, Xhamia e Palortos, në Skrapar Xhamia Pajazit han, në Berat Xhamia Uzkurli, Gazi Murat pasha, Xhamia e Hunqarit, Xhamia Fet-hije, Xhamia Çelebi Hysen pasha, në Vlorë Xhamia Sulltan Sulejman, e ndërtuar në vitin 949 h.[31], xhamia Memxhi zade, Hysen Aga, Xhamia e Tabakëve, në Kavajë kishte katër xhami me minare, në Peqin ishte e njohur xhamia Abdurrahman pasha dhe Hariz Zade, në Elbasan ishin xhamitë: Gazi Sinan pasha, Hasan Balli zade, Biçakçi zade, Sinan beg dhe rreth 20 (njëzet) mesxhide, në Shkup kishte vizituar xhaminë e Hunqarit, xhaminë Jahja pashë, Karlo zade, te Ura e Vardarit,[32] Koxha Mustafa pasha, Xhaminë e kuqe – Is-hak beg dhe Isa beg. Manastiri kishte xhaminë Is-hak efendi, te ura, xhaminë Mahmut efendi, Gazi Hajdar pasha, Haxhi beg, Sungur çaush. Në Shkodër ka përmendur xhamitë: Sulltan Pajazit, Hysen beg, Karahysen.[33]

Shtypja ndaj fesë islame në Ballkan gjatë shekullit XIX vinte duke u forcuar dita-ditës, duke zbatuar forma të ndryshme të dhunës. Ngjashëm vazhdoi edhe pas luftërave Ballkanike edhe pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Mbretëria Serbe-Kroate-Sllovene, vazhdoi një shtypje sistematike kundër institucionit të xhamisë dhe aktiviteteve të saj. Kohë pas kohe rrënohej ndonjë xhami me pretekstin se pengonte realizimin e planit urbanistik. Merreshin masa ndëshkuese ndaj personelit që shërbente në këto institucione, si: imam, myezin apo këshilltar xhamie. Qëllimi i këtyre veprimeve ishte të pengohet kultivimi i vlerave islame. Numri i xhamive u zvogëlua në masë të madhe. Në disa vende nuk mbeti asnjë xhami, kurse në Beograd mbeti vetëm xhamia “Bajrakli”. Gjendja në ish sanxhakun e Nishit është edhe më e errët.

Përkundra faktit se Princ Nikolla i Malit të Zi, më 20 janar 1912 e kishte emëruar me dekret mbretëror myfti për myslimanët e Malit të Zi Murtez ef. Karagjuzoviqin, rrënimi i xhamive vazhdonte. Vetëm në Mal të Zi u rrënuan me themel xhamitë: Sulltan Selim, Sulltan Murati i tretë (Orta xhami), Ahmed beg – Lonxha, Shkanjeviqa – në Tivar; Gradska xhamia, Xhamija Hareme – në Berane; Xhamia Bihor, Handar pasha, Fetahija, Xhamija Bioça, Haxhidanusha në ashik mëhallë, Haznedar Mehmed aga, Xhamia në Ivanj dhe Xhamia Zaton – në Bjello Polje, Kollashin dhe Mojkovac; Xhamia e kalasë – në Nikshiq, Sulltan Ahmet, Hysejn aga, Xhamija e mëhallës, Xhamija e Grliqit – në Shpuz (Danillovgrad); Sulltan Mehmeti i dytë-Fatihu, Sulltan Pajaziti i dytë-te sahat kulla, Sinan pasha, Murteza pasha, pastaj edhe mesxhidi Sulejman agë Rama, haxhi Abdullah aga, xhamia në Risan, xhamia në Sutorini, xhamia e bardhë në Hercegnovi – dhe këtu nuk ka asnjë xhami sot. Xhamitë u rrënuan edhe në: Gusi: Sulltan Ahmet xhamia, Gjylbegu, Alibegu, Qosaj (ndërmjet Gusinje dhe Vuthajve); Plavë: në Nokshiq, Turi, Xhamia e nizamit, Rzhanica e epërme; Plevlje: Xhamia haxhi Hasan, Odabasha, Misirli Ahmed beg Jusuf kadi, Bubica, Hamidija; Podgoricë: Mehmed Han xhamia, Draçka, Glavatoviqi, Hadroviqi Xhamia në Medun, Golubovci, Goriqani; Stara Crna Gora: Zhabljak, Çekliqi, Balija, Virpazar, Staniseljiqi, Obod, Cetinje dhe xhamia në Dupil; Ulqin: Xhamia e marinarëve – Rana, Xhamia Meraje, Xhamia Meterizi.[34]

Gjatë sundimit të mbretërisë SKS (serbe- kroate- sllovene), në Shkup, te Ura e gurit – në të djathtë të lumit Vardar është rrënuar Burmali xhamia, objekt emblematik i arkitekturës islame.

Xhamia si institucion islam e pësoi shumë rëndë nga sistemi komunist që u instalua në Shqipëri pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore.[35]

Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore – me ngadhënjimin e sistemit komunist – Tirana zyrtare nisi përndjekjen sistematike kundër xhamisë dhe elementit fetar në përgjithësi. Në vitin 1967 me dekret shtetëror, nr. 4262 të lëshuar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, me datë 1 prill 1967 ndaloi të gjitha aktivitetet fetare dhe “… të gjitha pasuritë, të tundshme dhe të patundshme të komuniteteve fetare kaluan në dispozicion të komiteteve të partisë… ose iu dorëzuan kooperativave bujqësore. Mbylli, rrënoi apo ua ndërroi destinacionin 2169 objekteve fetare, pa përjashtim: të krishtera apo islame, kështu që qindra xhami u zhdukën fare.[36] Dekreti i Presidiumit për ndalimin e fesë, i vitit 1967, u inkorporua në Kushtetutën e vitit 1976, të Shqipërisë.[37] Kjo situatë më së shumti goditi elementin islam dhe xhaminë, sepse të krishterët edhe më tutje ditën e diel e kishin të lirë – festë zyrtare javore – kurse dita e xhuma, namazi kolektiv i definuar me Kur’an,[38] deri në vitin 1990 u harrua tërësisht në kufijtë e Shqipërisë politike, respektivisht Shqipërisë Londineze.[39]

Pas këtij akti të paparë në historinë e shteteve, vetëm në Tiranë u rrënuan: Xhamia e Tabakëve, xhamia Dine Hoxha, xhamia e Met Firës, xhamia e Zajmit, e Stërmasit, xhamia e Karapicit, e Tetovës, xhamia e Balit, xhamia e Varrit të Bamit, xhamia e Bërxollit, e Islam Allës, Sheh Zelës, Xhamia me teneqe, xhamia e sheh Voglit, etj. Të njëjtin fat e pësuan qindra xhami në kufijtë e Republikës së Shqipërisë.

Në Kosovë, në Maqedoni, Bosnje e Hercegovinë dhe Mal të Zi, që ishin në përbërje të shtetit të quajtur Jugosllavi, zyrtarisht ishin të lira institucionet fetare – edhe xhamia, por vazhdimisht mbahej nën lupë, si institucione që nuk e përkrahnin sistemin shtetëror komunist, sepse ishte sistem i imponuar me dhunë. Rrënimi i xhamive vazhdonte, me arsyetimin se ishte pengesë e realizimit urbanistik. U rrënuan: xhamia Junus efendi në Prishtinë, te Teatri Kombëtar i Kosovës, Tupan xhamia,[40] në Tetovë, në mes të qytetit, që sot është park i Shtëpisë së Kulturës, xhamia në qendër të Gostivarit, që aktualisht është park i qytetit.

Kohë pas kohe arrestohej dhe dënohej me burgim të rëndë ndonjë imam apo pari tjetër islame, si element i rrezikshëm për sistemin komunist, si Hysejn Xhozo, në Sarajevë, hfz. Sulejman Shehapi, hfz. Abdullahu, mulla Garipi, në Tetovë, Shaban efendija në Kumanovë, hfz. Jakupi, në Prizren, hfz Nazimi në Kërçovë[41], etj.

Këto veprime ishin sinkronizim i projektit për ndjekjen deri në farosje të elementit josllav në këto troje, të cilin e kishin përpiluar Ilija Garashanini, Vasa Çubrilloviqi, Ivo Andriqi[42] e kishte bekuar dhe e zbatonte aparati shtetëror i Jugosllavisë Avnojiste. Kulminacioni i kësaj gjendje arrin me luftërat e fundit që bëri Serbia (në emër të Jugosllavisë) në vitet 1991-1999, në Kroaci, në Bosnje dhe në Kosovë.

Në Bosnje dogji dhe shkatërroi 94 xhami[43], në Kosovë, vetëm në periudhën e luftës së fundit 1997-1999, u dogjën dhe u shkatërruan 218 xhami.[44] Madje kjo valë – djegia e shembja e xhamive – e përfshiu edhe Maqedoninë.[45] Gjatë luftës së fundit në Kosovë 1997-1999, përveçse u vranë disa imamë, u përdor edhe djegia e trupit të tyre.[46]

Sistemi komunist, që u vendos pas Luftës së Dytë Botërore në këtë pjesë të Ballkanit, ushtroi presion shumë më të madh, sidomos në Shqipëri, me burgosje dhe dënime deri në 20 vjet, me pushkatime, me internime. Me burg u dënuan: hfz Ibrahim Dalliu, hfz. Ismet Dibra, hfz. Sabri Koçi, Haki Sharofi, Jonuz Bulej, Vexhi Buharaja, Ibrahim Hasnaj, Ismail H. Muçej, Faik Q. Hoxha, Hasan Tahsin – Haveriku, hfz. Sherif Langu, hfz. Musa Dërguti, hfz. Ali Tarja, hfz. Mustafa Varoshi, Sheh Ali Pazari, etj.

U pushkatuan: Shyqyri Myftiu, Baba Hajro Progonati, Sheh Ibrahim Karbunara, Sheh Qerim Delvina, etj.

U internuan: Hfz Ali Korça, Baba Reshat Bardhi, dr. Behxhet Shapati, Sheh Qazim Hoxha, etj. Disa vdiqën nëpër burgje: Halil Hoxha, Hoxhë Dusha i Tropojës, Imam Shabani, Baba Myrteza Kruja, Nebih Novosella, Zenel Hoxha, Baba Muço, etj.[47]

Megjithatë, mbijetesa dhe gjallërimi i xhamive, si institucion i themeluar sipas platformës Kur’anore, sepse: “ussise alat-takua…..” pas këtyre peripecive vazhdoi të eci. Aktualisht në Kosovë janë 713 xhami, në Maqedoni, 657, në Shqipëri ka 694 xhami, në Mal të zi janë 123, kurse 71 janë rrënuar pas vitit 1912 – dhe nuk ekzistojnë më,[48] në Bosnje dhe Hercegovinë ka rreth 800 xhami, në Sanxhak e Luginë të Preshevës – Serbi, janë 220 xhami.

Qëndresën – rezistencën e Islamit institucional në Ballkan e ka ndihmuar në masë të madhe institucioni i vakëfit dhe vakifët e devotshëm të cilët në vakufnamet e tyre kishin caktuar shumë qartë që në xhaminë, së cilës i referohet vakufnameja të këndohet Kur’an pas namazit të jacisë, pas namazit të sabahut, pas namazit të drekës, etj. Disa herë e kishin caktuar edhe cila sure të këndohet: Jasin, Kehf, Fet-h, etj., dhe si të këndohet. Kishin theksuar se ai që këndon duhet të ketë zë të bukur, të këndojë me texhvid. Kishin precizuar edhe sa duhet të paguhet.[49]

Mënyra tjetër e përhapjes së fesë islame në këto troje ka të bëjë me misionarët e ndryshëm, të cilët, më vonë, i gjejmë nën platformën e shkollave filozofike islame. Me fjalë të tjera i gjejmë të organizuar si drejtime sufiste, të cilat historia shqiptare i njeh si sekte fetare islame. Shkolla më e njohur filozofike islame, apo tarikati më i njohur në trojet shqiptare, madje në përgjithësi në Ballkan, është tarikati Bektashi, themeluar në Anadoll nga Haxhi Bektash Veliu, në shekullin 13 dhe 14.

Sot në hapësirën Ballkanike: Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Bosnjë e Hercegovinë, gjallërojnë edhe shkolla të tjera filozofike islame, (sekte fetare) si Sadi, Kaderi, Melami, Halveti, Rifai, etj.[50]

Të gjitha këto nëse i shikojmë në prizmin e zhvillimeve bashkëkohore të aktiviteteve politike e shoqërore, sipas funksionit dhe rolit që kanë luajtur gjatë historisë, madje që kanë dhe sot, mund të quhen Organizata Joqeveritare Islame (OJQI). Nuk ka dyshim se edhe këto, me angazhimin e tyre, kanë kontribuar në përgatitjen e këtij opinioni për të pranuar normat e reja fetare, normat islame, të cilat ngarkonin ithtarët që sapo i bashkoheshin kësaj feje, me disa obligime, të cilat më parë nuk i kanë njohur banorët e këtyre trojeve, si agjërimin një muaj, namazin pesë herë në ditë-individualisht, një herë në javë dhe dy herë në vjet me namaz kolektiv, ashtu edhe me zekat, që nuk ishin të njohura deri atëherë. Këto norma, në atë kohë, i zbatonin personalisht ithtarët e këtyre shkollave dhe pasuesit e tyre.

Institucionet shtetërore të kohës sigurisht i kanë përcjellë aktivitetet e këtyre shkollave (OJQI) dhe pas plotësimit të detyrave të precizuara me Kur’an dhe me Hadith (sheriat), atyre u është lejuar edhe një aktivitet tjetër si superstrukturë shoqërore, nën petkun e së cilës, më vonë disa prej atyre shkollave përqafuan vetëm zbatimin e akteve të superstrukturës dhe i injoruan, ose i deformuan disa nga detyrat themelore islame të definuara me Kur’an, si namazi, agjërimi, etj.

Këto rryma të Organizatave Joqeveritare Islame, në mungesë të burimeve të shkruara e të sakta nga themeluesit e atyre shkollave, platformën e veprimeve të tyre e mbështesnin në traditën gojore në një rreth hermetik. Në këtë mënyrë, dalëngadalë, në disa sosh u ngulitën lloje ibadeti dhe doktrina nga filozofitë e Lindjes që kishin depërtuar tek ata përmes krishterimit. Të përmendim si ilustrim, këtu, formën e agjërimit, i cili është si agjërimi i krishterëve. Ky lloj agjërimi është për një kohë të caktuar kur nuk përdorin yndyrë. Ushqimet e tjera dhe pijet, përveç ujit, nuk i ndalin.

Disa sish kanë prekur edhe në bazat e besimit islam. Ata, në kundërshtim me Kur’ anin, sipas të cilit… inne ekremekum indellahi etkakkum… mendojnë se familja e Muhamedit a.s. ka privilegje vetëm me faktin se rrjedh nga pejgamberi dhe këtyre u takon të vazhdojnë qeverisjen e popullit arab, pas vdekjes së Muhamedit a.s. Kjo qasje ka shkaktuar luftëra e gjakderdhje ndërvëllazërore në mesin e shoqërisë islame të sapoformuar, për qëllime të primatit politik. Atyre qëllimeve politike u kanë veshur ngjyra fetare-islame, duke u përpjekur të fusin në lojë edhe Kur’anin dhe Hadithin, si burime të pakontestueshme për bazat e mirëfillta islame.

Kjo çështje del në sipërfaqe menjëherë pas vdekjes së kalifit të katërt, Aliut, r.a., dhe e përcjell zhvillimin e jetës islame, deri sot, ku më shumë e ku më pak.

Prandaj këtu duhet ndarë feja islame nga kultura islame. Kjo forma e dytë është shprehje e kulturës islame, e ngjizur në periudha dhe rrethana të caktuara arabe.

Në këto interpretime ata strehohen nën hije të autoriteteve reale, ose të imagjinuar edhe në mendimin e lirë të individëve të politizuar, për të futur grindje ndërmjet ithtarëve të fesë islame. Ata u japin interpretime kuturu disa ajeteve të Kur’anit, vetëm për të gjetur hapësirë ideja e tyre për ndonjë ndalesë, siç është alkooli, apo për të siguruar marrjen e pushtetit – me anë të linjës trashëgimore.[51]

Këtu nuk jemi thelluar në historikun e lindjes dhe zhvillimit të atyre dallimeve, por mendoj se këto dallime, që janë të pranishme sot, nuk kanë ekzistuar në kohën kur kanë jetuar Haxhi Bektashi, Gejlani, Muhjuddin Arabiu e sufi tjerë. I përmendëm këtu me qëllim të sqarimit të këtyre dy formave të gjallërimit islam, përhapjes, mbijetesës dhe aktualitetit të fesë islame deri në kohën tonë.

Këto dy forma të depërtimit dhe të kultivimit islam në Ballkan janë edhe sot. Mendimet e studiuesve e të pseudo studiuesve, mendime se feja islame në Ballkan, te shqiptarët dhe boshnjakët ka arritur, ka gjallëruar dhe do të gjallërojë falë aktivitetit të rrymave apo shkollave filozofike islame, të cilat ata i quajnë sekte mistike, përparimtare dhe të përshtatshme për nevojat kombëtare, nuk qëndrojnë.

Ndërkaq, argumentet flasin se fillimi, përhapja dhe gjallërimi islam në Ballkan, konkretisht në hapësirën shqiptare, janë të lidhura ngushtë dhe me një lidhje të qëndrueshme e afatgjatë me veprimin e institucionit të xhamisë, si një institucion i mbështetur në Kur’an. Institucionet shtetërore të Sulltanatit Osman, kur arritën të vënë nën sundim Ballkanin, në mbështetje të Kur’anit dhe Hadithit, si dy burimet e pakontestueshme të fesë islame, ndërtuan mekanizmat e nevojshme legalë për veprim dhe zbatim të burimit islam: Kur’anit dhe Hadithit. Ndërtuan xhami si parakusht për të përgatitur njerëz me moral të shëndoshë në formë legale. Këtë e dëshmon fakti se në të njëjtin vit kur u ndërtua xhamia e parë në këto hapësira, në vitin 1396 – në Kërçovë, kemi edhe institucionin e jurisprudencës islame – kadiun në Jeni Pazar, si një instrument përcjellës i zbatimit të bazave islame.

Historia duhet mbështetur në argumente morale dhe materiale të verifikuara. Nëse mbështetet në mite nuk ka ardhmëri.

Popujve të Ballkanit u mjaftojnë argumentet për një histori të mirëfilltë.

[1]. Balkanlarda Altı Asırlık Kurumsal Islam, referat i botuar në gjuhën turke në BALKANLARDA ISLAM, Ankara, 2016,vëllimi i tretë.

[2]. Kaleşi, Hasan, Arnavutların millibekasının esas amilleri olarak turklerin Balkanlar fet-h ve islamiyetininin yayılması, I. Miletlerarası Türkoloji Kongresi, Istanbul, 1979; shih: Koha ditore, 11 korrik, 2015, 18 korrik, 2015, 25 korrik, 2015, Prishtinë, në tre vazhdime botohet për herë të parë në gjuhën shqipe me titull: Ardhja e turqve në Ballkan dhe përhapja e Islamit, shkaqet themelore të vazhdimësisë etnike të shqiptarëve.

[3]. Arnold, Tomas, Historia e përhapjes së Islamit, Prishtinë, 2010.

[4]. Pirraku, Muhamet, Shkaqet e kalimit në islam te shqiptarët, Hëna e Re, korrik-gusht-shtator, 1992; Emri kombëtar i shqiptarëve nuk është dhunë islame, Dituria Islame, nr. 81-82, 1996, Prishtinë

[5]. Ibrahimi, Nexhat, Islami në trojet iliro-shqiptare gjatë shekujve, Prishtinë, 2000; Ilmi Veliu, Islami në Ballkan arriti para Osmanëve, Kërçovë, 2006.

[6]. Morina, Qemajl, E vërteta dhe paragjykimet për Islamin në Botë, Feja, kultura dhe qytetërimi islam, Prishtinë, 1995;

[7]. Hysi, Shyqyri, Muslimanizmi në Shqipëri: 1945 – 1950, Tiranë, 2006.

[8]. Kaleshi, Hasan, Legjenda shqiptare për Sari salltëkun, Përparimi, nr. 1, 1967, Prishtinë, ff. 85-103.

[9]. Al- Kur’anu-l-Kerim, përktheu Feti Mehdiu, botim i tretë, Prishtinë, 2015; Sahihu-l- Buhari në gjuhën shqipe, Libri 10, Kreu 65, Prishtinë, 2014.

[10]. “Hy dhe shih”, nga turqishtja, shih Hysi, Shyqyri.

[11]. Kur’an-i Kerim, sureja Teube, ajeti 18, 108. Innema je’muru… le mesxhidun ussise alat-takua…

[12]. Kur’an-i Kerim, sureja Kafirun, ajeti 6; El -Mu’xhemu-l-mufehres li alfadhi-l-Kur’ani-l-Kerim, “din”.

[13]. Ayverdi, Ekrem Haki, Avrupa’da Osmanlı Mimarı Eserleri – Yugoslavya, cilt 3, Istanbul.

[14]. Malkolm, Noel, Kosova, një histori e shkurtër, Prishtinë, 2001.

[15]. Istorija na Makedonskiot narod, knjiga prva, Skopje, 1969

[16]. Inalcik, Halil, Osmansko Carstvo, Beograd, 1974; Istorija na makedonskiot narod, Skopje, 1969.

[17]. Inalcik, Halil, po aty; Sulejman Dashi, Xhamitë më të vjetra në Shqipëri, Perla, nr. 2, 1996, Tiranë.

[18]. Inalcik, Halil,, po aty

[19]. J. V. Hammer, Historija turskog (osmanskog) Carstva, 1, 2, 3, Zagreb, 1978; (Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, birinci cilt, Istanbul, (Üç dal neşriyyat); Sami Frashëri, Kamusu-l-a’lam, cilt: 1-6, Istanbul, 1889-1898, s.v. Istanbul.

[20]. Mehdiu, Feti, Nga Kërçova për Kërçovën, Kërçovë, 1995.

[21]. Arnold, Tomas, Povijest islama, historijski tokovi misije, Sarajevo, 1989; (botimi në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2006, përktheu Nexhat Ibrahimi.)

[22]. Mufaku, Muhamed, Tarihu Belgrad islamijje, Kuvajt, 1987.

[23]. Srpska Akademija Nauka i Unetnosti në Beograd.

[24]. Mbretëria Serbe-Kroate-Sllovene; Serbia, Kroacia, Sllovenia, Bosnja e Hercegovina, Mali i Zi, Kosova, Maqedonia.

[25]. Disa prej këtyre xhamive i ka përshkruar hollësisht Husejn Haxhiosmanoviq. Shih me hollësisht: Glasnik VIS, nr. 2, 5-1982, Sarajevo.

[26]. Gjuriq , Divna – Zamolo, Kontribut për njohjen e xhamive të Beogradit, Studime Orientale, nr. 2, 2002, Prishtinë; Prilozi za Oriejntalnu Filologiju, XV-XVI, 1960, Sarajevo.

[27]. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1973, p. 85.

[28]. Mufaku, Muhamed, Tarihu Belgrad islamijje, Kuvajt, 1987.

[29]. Evliya Çelebi, Seyahatname, 1-6 cilt, Istanbul, Üçdal yayınlar) Istanbul, s.a.

[30]. Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1973.

[31]. Viti 949 hixhri fillon më 16 shkurt 1541.

[32]. Te ura e Vardarit dihet se ka qenë xhamia «Burmali» e cila u rrënua në vitin 1924. Në vend të asaj xhamie u ndërtua «Oficirski Dom – Shtëpi e Armatës» … i ushtrisë SKS. Tërmeti i Shkupit, në vitin 1962 e rrënoi me themel, kurse aktualisht aty është vendosur një bust i Justinianit të Parë.

[33]. Evlija Çelebi, Shqipëria para tre shekujsh, Tiranë, 1930, 2000; Evlija Çelebiu në Shqipëri dhe në viset fqinje: Kosovë, Mal i Zi, Ohër, Tiranë, 2008.

[34]. Bajro, Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica, 2001.

[35]. Uka, Sabit, Jeta dhe veprimtaria e shqiptarëve të Sanxhakut të Nishit, Prishtinë 1995 (libri 4.)

[36]. Agović, Bajro, vep. cit.

[37]. Hysa, Roald, Xhamitë e Tiranës, Tiranë, 2008.

[38]. Basha, Ali, Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri: 1912 -1967, Tiranë, 2011, f. 525.

[39]. Po aty, f. 429.

[40]. Mehdiu, Feti, Literatura islame shqiptare jashtë Shqipërisë politike , Hëna e Re, nr. 48, 1993. Shkup, f. 22; Roli i periodikut islam në kultivimin e vlerave të mirëfillta në botimet islame shqiptare, Shtypi islam dje, sot dhe nesër, (konferenca shkencore 23-24 maj, 2003) ff. 119- 129., Prishtinë.

[41]. Hysa, R., po aty.

[42]. Glasnik VIS-a, 1982- 1988, Sarajevo.

[43]. Mehdiu, Feti, Hafizët tanë, Prishtinë, 2010, f. 206.

[44]. Spastrimi etnik, Tiranë, 2010; Serbian barbarities against islamic monuments in Kosova: February ‘98 june ‘99, Prishtina, 2000.

[45]. Shehapi, Behixhudin, Plagët e pavdekshmërisë, Shkup, 2002.

[46]. Shkodra, Ramadan –Mehmeti, Sadik –Gashi, Agim, Imamët shehidë në luftën e fundit në Kosovë, 1989-1999, Prishtinë, 2010.

[47]. Basha, A., Rrugëtimi… Tiranë, 2011, f. 427.

[48]. Agović, Bajro, vep. cit.

[49]. Kaleshi, Hasan, Vakufnamet më të vjetra në gjuhën arabe në Jugosllavi, Prishtinë, 2012.

[50]. Čehajić, Džemal, Derviški redovi u Jugosllovenskim zemljama, Sarajevo, 1986; Jashar Rexhepagiq, Dervishët, rendet dhe teqetë, Prishtinë, 1999; Dr. Mehmet Eroz, Turkiye\de alevilik –bektašilik, Istanbul,1977.

[51]. Po aty.