Zani i Naltë – Mbikëqyrja fetare ose Ihtisabi ndaj prindërve

Mbikëqyrja fetare ose Ihtisabi ndaj prindërve – rregullat dhe etika

Nov 22, 2018 Zani i Nalte Studime 0

nga Dr. Sedat Islami

Abstrakt

‘Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja’ është një nga institucionet fetare më të rëndësishme. Ai garanton zbatimin e ligjit të Zotit në shoqëri dhe ruajtjen e kësaj të fundit nga dukuritë negative. Për shkak të kësaj rëndësie që ka, në Kur’an (9:71), është përshkruar edhe si detyrim që rrjedh nga vëllazëria fetare. Duke qenë se ka këtë pozitë, atëherë, si institucion, është normuar me rregulla dhe etikë përkatëse, në mënyrë që të parandalohet manifestimi i gabuar i tij, i cili mund të ketë pasojat e veta. Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja ka vazhduar si organ shoqëror e shtetëror për shekuj. Me kalimin e kohës, perceptimet e mangëta përkitazi me të, si institucion, filozofi dhe botëkuptim, kanë çuar në aplikimin e gabuar të tij. Është gabuar, përveç të tjerash, edhe në raport me prindërit. Ky punim vjen për të treguar aspektet se ku është gabuar me prindërit dhe cilat janë format e miratuara, fetarisht, për ushtrim të tij në raport me ta.

Fjalët kyçe: respektimi i prindërve, mbajtja e lidhjeve familjare, urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja, ihtisabi ndaj prindërve, kundërshtimi i prindërve, shkëputja e lidhjeve familjare.

Hyrje

Respektimi për prindërit në Islam ka qenë dhe mbetet vlerë dhe moral me të cilin myslimanët mburren para njerëzimit. Pozita që i është dhënë prindërve në Islam është e papërsëritur në historinë fetare, morale e legjislative të njerëzimit. Kjo ka bërë që dijetarë dhe thirrës myslimanë[1] me kohë këtë vlerë, krahas vlerave tjera që shpërfaqin mirësitë e Islamit, ta fusin në kuadër të arsenalit predikues fetar, respektivisht ta vënë në funksion si element joshës dhe tërheqës për pranimin e fesë nga jomyslimanët.

Edhe pse bukuri prej bukurive të fesë, ky moral, për shkak të veprimeve të pamençura dhe të pamenduara mirë të disa besimtarëve të rinj, është përbaltur paksa. Këta të rinj, të mbërthyer nga entuziazmi dhe të verbëruar nga injoranca, kanë dhënë shembuj të këqij për sjelljet e tyre me prindër, duke vënë në pikëpyetje, jo vetëm këtë moral, por moralin islam në tërësi. Sjelljet e tyre të pamatura, që u kthyen në skena tragjike para syve të botës mbarë, ku prindit nuk i kursehej madje as jeta, njollosën këtë moral me të cilin krenohemi.

Problematika e studimit

Këto veprime të shëmtuara të këtyre të rinjve kanë krijuar një konfuzion, sepse ata i janë referuar fesë. Për brutalitetin dhe arrogancën e tyre kanë dëshmuar me tekste fetare. Në fakt, ata i kanë interpretuar në mospërputhje me kriteret e parapara dhe i kanë aplikuar në kundërshtim me rregullat dhe etikën fetare, por kjo, megjithatë, ka pasur efektin e vet negativ. Janë ngritur shumë shqetësime nëse këto interpretime dhe veprime kanë të bëjnë me Islamin dhe nëse ka lajthitje në mënyrën e kuptimit dhe interpretimit të teksteve fetare për urdhërimin për të mirë dhe ndalimin nga e keqja.

Pyetjet hulumtuese

Për ta dëshmuar se sa të gabuara janë metodat e tyre, në njërën anë, dhe për të ofruar konceptin autentik islam përkitazi me urdhërimin e prindërve për të mirë dhe ndalimin e tyre nga e keqja, i jam referuar një mori pyetjesh hulumtuese, si:

Cila është pozita e prindërve në fe dhe çfarë na urdhërojnë Kur’ani dhe Suneti për prindërit?
A urdhërohen prindërit për të mirë dhe a ndalohen nga e keqja?
Nëse po, atëherë cilat janë mënyrat, rregullat dhe etika e kërkuar fetarisht për ta bërë një gjë të tillë?
A bëjnë prindërit përjashtime nga rregullat e përgjithshme të urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja?

respekti për prindërit në Kur’an, sunet dhe historinë islame
Kur’ani për respektimin e prindërve

1.1. Porosia hyjnore për mirësjellje me prindërit

Në Kur’an gjejmë disa citate të cilat na obligojnë të jemi të sjellshëm me prindërit tanë. Kështu, në kaptinën En-Nisa, ajeti 36, Allahu na urdhëron: “Adhuroni Allahun dhe mos i shoqëroni Atij asgjë (në adhurim); silluni mirë me prindërit,…” [En-Nisa: 36][2]

Në kaptinën El-En’amë, ajeti 151, Allahu na urdhëron: “(Thuaju: “Ejani t’ju lexoj çfarë ju ka urdhëruar Allahu:…) që të silleni mirë me prindërit;…” [El-En’amë: 151][3]

Çfarë nënkupton mirësjellja me prindërit?

Nëse i kthehemi komentimit të ajeteve të cituara sipër, do të gjejmë domethënie madhështore të respektimit të prindërve. Xhessasi, fillimisht, shpjegon se bëhet fjalë për mirësjellje të obliguar nga Allahu.[4] Në këtë aludon edhe Fahruddin Rrazi.[5] Hasan Basriu mendon se bamirësia ndaj prindërve nënkupton të shpenzosh për ta atë që e posedon dhe të përfillësh urdhrat e tyre për aq kohë sa urdhrat nuk paraqesin mëkat ndaj Allahut.[6] Imam Kurtubiu, në komentim të këtij ajeti, respektivisht mirësjelljes me prindërit, shpjegon imazhe më të shumta të formave se si manifestohet në praktikë. Thotë se mirësjellja nënkupton ‘bamirësinë ndaj tyre, ruajtjen dhe mbrojtjen e tyre, respektimin e urdhrave të tyre, lirimin nga robëria (nëse janë në të), dhe heqjen dorë nga pushteti ndaj tyre.’[7] Begaviu shpjegon se krahas bamirësisë hyn edhe dhembshuria dhe ana emocionale.[8] Ngjashëm kanë shpjeguar edhe Imamët Xhelaluddin Mehal-liu dhe Xhelaluddin Sujuti.[9] AbduRrahman bin Nasir Es-Sa’di në shpjegimin e tij përmbledh të drejta morale dhe materiale. Thotë: ‘Silluni mirë ndaj prindërve me fjalë të mira, me ligjërim të butë, me vepër të bukur duke respektuar urdhrat e tyre dhe iu shmangur ndalesave të tyre, duke shpenzuar për ta, duke respektuar ata që kanë lidhje me ta, qoftë nga lidhja e drejtpërdrejtë (farefisi), qoftë nga lidhja jo e drejtpërdrejt (miqësia e shoqëria).’[10]

Siç mund të shihet, respektimi i prindërve nuk përkufizohet në një fushë ose aspekt obligimesh. Fajruzabadi mendon se mirësjellja me prindërit nënkupton pafundësi në respektim të tyre.[11]

Pra, të mos kufizohesh vetëm në një ose dy forma, por ta shndërrosh respektimin e tyre në art, në jetë, në gjithçka të bukur. Në Kur’an, duke na u ofruar limite dhe kufij, që nuk guxojmë t’i shkelim, kur është në pyetje respektimi i prindërve, na ofrohen në fakt hapësira gjigante dhe mundësi të rralla të jetësimit të shembujve më të lartë dhe më brilant të respektimit të tyre. Ja çfarë dua të citoj më konkretisht; Allahu thotë: “Zoti yt ka urdhëruar, që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe, që të silleni mirë me prindërit. Nëse njëri prej tyre ose të dy arrijnë pleqërinë te ti, mos u thuaj atyre as “uh!”, mos i kundërshto, por drejtoju atyre me fjalë respekti. Lësho para tyre krahët e përuljes prej mëshirës dhe thuaj: “O Zoti im, mëshiroji ata, ashtu siç më kanë rritur, kur unë isha i vogël!”.” [El-Isra: 23-24]

Limiti që ajeti ka caktuar dhe nuk lejon të shkelet është thënia: ‘uf’,[12] që nënkupton se çdo gjë më e madhe se kjo thënie është mëkat. Hasani, i biri i Aliut (r.a.) transmetohet të ketë thënë: Po të kishte diçka nga kundërshtimi i prindërve që është dhe më i vogël se thënia ‘uh’, Allahu do ta ndalonte.[13]

Kështu, mund të themi se respektimi i prindërve përfshin atë që është shpirtërore, emocionale, etike dhe materiale. Shpirtërore, sepse është punë besimi respektimi i tyre; emocionale, sepse duhet pasur kujdes që të mos lëndohen emocionalisht, siç do të shpjegojmë më poshtë; etike, sepse duhen përzgjedhur fjalë se si flet dhe si iu drejtohesh atyre; materiale, sepse duhet shpenzuar për prindërit.

1.2. Respektimi për prindërit në pozitë me adhurimin ndaj Allahut

Ibni Kethiri në komentim të këtij ajeti (dhe të ajetit 151 nga kaptina El-En’am) thotë se jo rrallë Allahu i Madhëruar sjell paralel adhurimin për Të me respektimin për prindërit, si fjala vjen në ajetet: “…Ne i thamë atij: “Bëhu falënderues ndaj Meje dhe prindërve të tu!…” [Lukman: 14]; “Zoti yt ka urdhëruar, që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe, që të silleni mirë me prindërit….” [El-Isra: 23][14]

Ibni Abbasi (r.a.), duke iu referuar ajetit të 14-të nga kaptina Lukman, thotë se kush falënderon Allahun ndërsa nuk falënderon prindërit, nuk i pranohet, sepse këto gjëra janë të lidhura mes tyre. Kjo sepse në Kur’an, në tre kaptina, kanë ardhur paralel tre urdhëresa, që nuk pranojnë ndarjen nga njëra tjetra:

respektimi i Allahut dhe respektimi i të Dërguarit (a.s.) (Et-Tegabun: 12),
falja e namazit dhe dhënia e zekatit (El-Bekare: 43)
falënderimi ndaj Allahut dhe falënderimi ndaj prindërve (Lukman: 14).[15]

1.3. Motive të respektimit

1- Përfillja e urdhrit të Zotit.

2- Prindërit janë shkaku i ekzistencës sonë.

3- Mirësjellja e tyre me ne na obligon që të jemi të mirësjellshëm me ta.

1.4. Respektimi i prindërve, pavarësisht fesë së tyre dhe pika ku nuk respektohen prindërit

Respekti për prindërit lidhet, në radhë të parë, me lidhjen biologjike. Kjo nënkupton se respekti për prindërit nuk bie as atëherë kur ata nuk janë fare besimtarë/myslimanë. Limit është vetëm ajo që parasheh respekti. Më qartë, nëse prindërit na urdhërojnë për gjëra që feja na i ndalon, atëherë nuk i respektojmë në pranimin e urdhrit në fjalë, ndërsa respekti ndaj tyre vazhdon. Thotë Allahu: “Ne e kemi urdhëruar njeriun, që të sillet mirë me prindërit e vet dhe: “Nëse ata të nxisin ty që të më shoqërosh Mua (në adhurim) atë, për të cilin ti nuk di asgjë, atëherë mos i dëgjo ata.” Tek Unë do të ktheheni të gjithë e do t’ju lajmëroj për gjithçka që keni bërë.” [El-Ankebut: 8]; “Nëse ata orvaten, që të më shoqërosh Mua (në adhurim) diçka, për të cilën ti nuk ke dijeni, mos i dëgjo, por sillu mirë me ata në këtë jetë dhe ndiq rrugën e atij që drejtohet tek Unë me devotshmëri; pastaj, tek Unë do të ktheheni dhe Unë do t’ju lajmëroj për atë që keni bërë.” [Lukman: 15]

Në këto dy ajete flitet për respektimin e prindërve jomyslimanë. Allahu urdhëron të kemi respekt për prindërit, të sillemi butë me ta, t’i nderojmë dhe ta çojmë në vend fjalën e tyre, por me kusht që urdhri apo fjala e tyre të mos jetë diçka që feja e ndalon, siç përmendet p.sh. idhujtaria në ajet.

Pra, nëse prindërit të urdhërojnë për këtë, madje edhe nëse insistojnë,[16] mos i respekto vetëm në këtë pikë, ndryshe, vazhdo të sillesh mirë me ta duke shpresuar në shpërblimin e Allahut. Ky ajet, siç përmend Ibn Kethiri,[17] ka zbritur për nënën e Sa’dit, e cila dëshironte që i biri të mos bëhej mysliman. Madje, e kishte kërcënuar se nëse nuk e braktiste fenë e re, ajo nuk do të hante derisa të vdiste, duke dashur që kështu ta godiste turpi Sa’din. Ky i fundit, me gjithë respektin e madh që kishte për nënën, kishte vazhduar të qëndronte në fenë e tij. Si konfirmim për qëndrim të duhur dhe të pranuar, Allahu kishte shpallur këtë ajet.

Pra, prindërit nëse na urdhërojnë që të bëjmë mëkat, nuk respektohen, por respektimi ka të bëjë vetëm me mos çuarjen në vend të urdhrit të ndaluar, ndryshe, pas kësaj, respekti kundrejt tyre vazhdon. Madje, edhe mos çuarja në vend e urdhrit të ndaluar nuk duhet të manifestohet me sjellje të keqe. Rast konkret të kësaj do të shohim në hadithe, në pjesën që vijon.

Suneti për respektimin e prindërve

2.1. Respektimi i prindërve, pozita dhe mirësitë

1- Kënaqësia e Allahut në kënaqësinë e prindërve

I Dërguari i Allahut (a.s.) ka thënë:

“Kënaqësia e Zotit është në kënaqësinë e prindit (babait) dhe hidhërimi i Zotit është në hidhërimin e prindit.”[18]

Ky hadith, ndonëse tekstualisht përmend babanë, ai përfshin dhe nënën, madje edhe më parë se vet babanë.[19]

2- Mirësjellja e prindërve nuk kompensohet me asgjë

Prindërit kanë pozitë shumë të lartë. Njeriu, pavarësisht angazhimit në përmbushjen e kërkesave dhe nevojave të prindërve, asnjëherë nuk mund ta kompensojë atë që prindërit kanë bërë për të. Ibn Umeri (r.a.) kishte parë një jemenas që bartte nënën e tij në shpinë gjatë tavafit. Njeriu iu drejtua Ibni Umerit: O biri i Umerit, a mendon se kam kompensuar mundin e nënës sime? Ibn Umeri iu përgjigj: Jo, madje as edhe një dhimbje të vetme gjatë kohës kur të lindi ty.[20]

3- Respektimi i prindërve prej veprave më të mira

Ibn Mes’udi (r.a.) transmeton: “E kam pyetur Profetin: Cila vepër është më e dashur tek Allahu? Tha: Namazi në kohën e vet. Pastaj cila?- pyeta. Tha: Mirësjellja me prindërit. Pastaj cila? Tha: Xhihadi në Rrugën e Allahut.”[21]

4- Jeta e lumtur dhe e gjatë

Respektimi i prindërve është vepër e cila të dhuron lumturi dhe jetëgjatësi. I Dërguari i Allahut (a.s.) ka thënë: “Asgjë nuk e largon caktimin e Zotit përveç duasë, sikur që nuk e zgjat jetën asgjë tjetër përveç mirësjelljes.”[22]

5- Largim të pikëllimit dhe rrugëdalje nga problemet

Kushdo që ka lexuar hadithin e tre vetave që nata i zuri në rrugë dhe u strehuan në shpellë për ta bërë gjumin,[23] e kupton se sa e rëndësishme është mirësjellja me prindërit. Ata ngelën të ngujuar në shpellë dhe vendosën që ta lusnin Allahun me veprat e mira që kishin bërë. Të tre përzgjodhën nga një vepër. Njëri përzgjodhi mirësjelljen me prindër. Lutjet u pranuan, duke dëshmuar indirekt se edhe ato vepra ishin pranuar dhe se ishin vepra me shpërblim.

6- Hyrja në Xhenet

Imam Ahmedi dhe Ibn Maxheh shënojnë se Muavije Sulemiu kishte kërkuar leje nga i Dërguari i Allahut për të marrë pjesë në xhihad me të. Ai e urdhëroi që të kthehej te nëna dhe të sillej mirë me të. Meqë insistonte, ai (a.s.) i tha: “Mjerë për ty, mos iu ndaj këmbës së saj sepse aty është Xheneti!”[24]

Sehaviu ka thënë se, modestia me nënat, është shkak për të hyrë në Xhenet ndërsa Sindi thotë se, në hadith, xheneti, në mënyrë figurative, ka ardhur sikur diçka që është në pronësi të nënës, e cila qëndron e ulur mbi të. Ti nuk mund të marrësh asgjë prej saj pa pëlqimin e saj.[25]

2.2. Imazhe të respektimit

1- Të folurit me fjalë të mira e të buta

Ibn Umeri i kishte thënë Tajsale bin Mejjasit: …A ke frikë Xhehenemin dhe a ke dëshirë të hysh në Xhenet? Po- ia kishte kthyer. Po prindërit i ke gjallë?- e pyeti. E kam vetëm nënën- ia ktheu. Tha Ibn Umeri: Pasha Allahun, nëse i drejtohesh me fjalë të buta dhe e ushqen do të hysh në Xhenet përderisa nuk ke bërë mëkate të mëdha.[26]

2- Dhënia përparësi nënës në respekt

Respekti i nënës vihet para respektit për babanë, edhe pse kjo në asnjë rrethanë nuk interpretohet si mungesë respekti për këtë të fundit. Argument për këtë është hadithi i Ebu Hurejre i shënuar nga Buhariu e Muslimi: Erdhi një njeri tek i Dërguari i Allahut (a.s.) dhe tha: O i Dërguari i Allahut: Kush nga njerëzit meriton më së shumti shoqërimin tim të mirë? Tha: Nëna. Pastaj kush?- pyeti ai. Tha: Nëna. Pastaj kush?- pyeti. Tha: Nëna. Pastaj kush?- pyeti. Tha: Babai. Arsyeja, siç shpjegon Imam Neveviu, se përse i është dhënë përparësi nënës qëndron në lodhjet e saj në bartjen, lindjen dhe përkujdesjen për të.[27]

3- Tua kthesh gëzimin siç ua ke shkaktuar mërzinë

Nëse njeriu i shkakton një mërzi prindërve, atëherë duhet të bëjë përpjekje që tua largojë atë dhe tua kthejë gëzimin. Ebu Davudi, Ibn Maxheh dhe Nesaiu transmetojnë se një njeri kishte ardhur për tu besatuar për hixhretin ndërsa i kishte lënë prindërit duke qarë. I Dërguari i Allahut (a.s.) i tha: “Kthehu tek ata dhe kthejua buzëqeshjen ashtu sikur i bëre të qajnë.”[28]

4- Shpenzimi për ta

Në shpjegim të hadithit “Ti dhe pasuria jote jeni të babait tënd”[29], dijetarë myslimanë kanë përmendur se fëmija jo vetëm që është i obliguar të furnizojë prindërit në rast se ata janë në gjendje të rënduar ekonomike porse prindit i lejohet që, nëse fëmija refuzon ndërkohë që ai ka nevojë, të marrë nga pasuria e tij pa lejen paraprake të fëmijës.[30]

5- Durimi në respektimin e tyre

Në Sunet gjejmë porosi që në raport me prindërit të durojmë, qoftë edhe nëse dëmtohemi fizikisht e materialisht. Imam Ahmedi transmeton porosinë që i Dërguari i Allahut (a.s.) i kishte dhënë Muadh bin Xhebelit (r.a.), në të cilën, përveç tjerash, i kishte thënë: “…dhe mos i kundërshto prindërit, edhe nëse të imponohen ta braktisësh familjen dhe pasurinë tënde…”[31]

6- Respektimi i tyre pas vdekjes

Respektimi për prindërit nuk ndalet me vdekjen e tyre. Ai vazhdon edhe pas vdekjes së tyre nëpërmjet mënyrave në vijim:

Lutja dhe kërkimi falje për ta.
Dhënia lëmoshë për shpirtin e tyre
Respektimi i miqve dhe dashamirëve të tyre që janë gjallë

2.3. Trajtimi i prindërve jobesimtarë

1- Nuk lejohet imponimi i fesë

Nuk i lejohet një myslimani që t’ia imponojë fenë prindërve të tij. Ajo që duhet të bëjë është që të lutet për udhëzimin e tyre. Dëshminë më të qartë e kemi nga Ebu Hurejre (r.a.), i cili shkoi tek i Dërguari i Allahut (a.s.) t’i ankohej për nënën e tij se megjithëqë ai dëshironte ta pranonte Islamin, ajo refuzonte. Ai i tha: “Lute Allahun për të!” Ebu Hurejre u lut dhe nëna e tij, siç vazhdon hadithi, e pranoi Islamin.[32]

2- Mbajtja e lidhjeve në bazë të asaj që përcakton afërsia familjare

Bazë për mbajtjen e lidhjeve me prindërit është aspekti biologjik. Edhe nga Kur’ani mësuam se prindërit duhen respektuar, edhe nëse nuk janë të së njëjtës fe me ne.

3- Mirësjellja

Profeti (a.s.) ka porositur që të respektohen prindërit, pavarësisht se çfarë feje kanë. Një rast konkret e kemi me Esmën, e cila rrëfen të ketë kërkuar leje nga Profeti (a.s.) për nënën e saj, e cila, ndonëse ishte ende jomyslimane, kishte shfaqur dëshirë të ishte në lidhje me vajzën e saj, pra Esmën. Ai i kishte thënë: “Po, mbaji lidhjet me nënën tënde!”[33]

2.4. Mos dëgjueshmëria ndaj prindërve, manifestimi dhe pesha e mëkatit

1- Mëkat prej mëkateve më të mëdha

Kundërshtimi i prindërve është prej mëkateve më të mëdha. Ebu Bekrete (r.a.) transmeton: Kemi qenë tek i Dërguari i Allahut (a.s.), kur tha: A t’iu rrëfej për mëkatet më të mëdha?– dhe e përsëriti tre herë. Thamë: Po, gjithsesi, o i Dërguari i Allahut! Tha: T’i përshkruash shok Allahut, t’i kundërshtosh prindërit dhe të shpifësh…”[34]

2- Mëkat me dënim të përshpejtuar

Kundërshtimi i prindërve është prej mëkateve që kanë dënim të përshpejtuar. Ebu Bekrete (r.a.) transmeton se i Dërguari i Allahut (a.s.) ka thënë: “Nuk ka mëkate që meritojnë t’iu përshpejtohet dënimi në këtë botë, krahas dënimit që iu ruhet për botën tjetër, sikur padrejtësia dhe shkëputja e lidhjeve familjare.” [35]

3- Privimi nga mëshira e Allahut

Kundërshtari i prindërve në Ditën e Llogarisë do të ngelë i privuar nga mëshira e Allahut. I Dërguari i Allahut (a.s.) ka thënë: “Allahu i Madhëruar nuk do t’i shikojë tre veta në Ditën e Llogarisë: kundërshtarin e prindërve, gruan që imiton meshkujt dhe dejjuthin (atë që pranon të keqen në shtëpi)…”[36]

2.5. Kufiri i respektit për prindërit

1- Nuk ka respekt në mëkat

Ashtu sikur në Kur’an, edhe në Sunet është përshkruar kufiri ku mbaron respekti për prindërit. Ky kufi ka të bëjë me ndalesat e Allahut. Nëse prindërit e urdhërojnë fëmijën të ndjekë një rrugë të gabuar, atëherë nuk është mëkat për këtë të fundit që të mos e çojë në vend fjalën e tyre, sepse: “Nuk ka respekt për krijesën nëse të urdhëron t’i bësh mëkat Krijuesit.”[37]

Nëse prindërit të urdhërojë t’i bësh mëkat Allahut, atëherë, referuar këtij hadithi, nuk respektohet fjala e tyre.[38]

3. Ihtisabi ndaj prindërve

3.1. Koncepti i ihtisabit në të drejtën fetare

3.1.1. Domethënia etimologjike dhe terminologjike e termit el-ihtisab

3.1.2. Domethënia etimologjike

El-Ihtisab nga ana gjuhësore mund të ketë njërin prej katër domethënieve:

Kërkimin e shpërblimit[39]
Ndalimin e të keqes[40]
Provimin dhe testimin[41]
Menaxhimin dhe administrimin efektiv[42]

3.1.3. Domethënia terminologjike

Në terminologji, i pari që konsiderohet të ketë dhënë një definicion për Ihtisabin është Maverdi në librin e tij të njohur El-ahkam es-sultanijje, ku thotë: ‘El-Hisbe është: Urdhërimi për të mirën kur të paraqitet braktisja e saj dhe ndalimi nga e keqja kur të paraqitet veprimi i saj.’[43]

Me kalimin e kohës janë dhënë definicione të shumta e të ndryshme, sidomos kur el-hisbe ka pësuar zhvillim strukturor si organ i shtetit. Muhammed El-Mubarek në librin e tij ‘Ed-deuletu ve nidhamu-l-hisbeti inde Ibni Tejmije’ thotë se El-Hisbeh është Mbikëqyrje administrative që organizohet nga shteti nëpërmjet nëpunësve të veçantë…[44] Si organ të këtillë e sheh edhe Dr. Suud bin Ferhan Muhammed El-Hablani El-Anzi, i cili Hisben e përcakton ndërmjet të qenët mbikëqyrje individuale apo shoqërore dhe mbikëqyrje shtetërore.[45]

Është evidente se gjatë përshkrimit të definicioneve janë marrë dhe nuk janë marrë parasysh elemente të caktuara të konceptit të Hisbes, ose është anuar drejt një mendimi dhe në bazë të tij edhe është dhënë definicioni. Prof. Bereket bint Mudif definicionin e Maverdit e sheh si më të mirin dhe më të përmbledhurin.[46] Megjithëkëtë, Dr. Abdullah bin Muhammed Abdullah ka dhënë një definicion që, për nga mënyra e formulimit, duket më i qartë dhe më përmbledhës, ndonëse nuk është larg atij të Maverdit. Pas analizimit të një sërë definicionesh, Dr. Abdullahu ofron këtë definicion: “Pushtet i deleguar nga feja ose i ngarkuar nga prijësi (shteti), i cili i jep njeriut autoritetin të ushtrojë urdhërimin për të mirën kur të paraqitet braktisja e saj dhe ndalimin nga e keqja kur të paraqitet veprimi i saj, si dhe të ndëshkojë kundërshtarët (shkelësit e rendit dhe ligjit) në përputhje me normat fetare dhe kompetencat e tij.”[47]

Bazuar në definicionet që përshkruam, Ihtisabi përbëhet nga dy gjëra kryesore:

Urdhërimi për të mirë, dhe
Ndalimi nga e keqja.

Çfarë synohet me të mirën dhe me të keqen?

‘E mira’ është një emër i përgjithshëm që nënkupton çdo vepër të mirë, qoftë adhurim për Allahun, respektim të porosive profetike, bamirësi ndaj robërve të Allahut, duke përfshirë këtu çdo gjë që është urdhër nga Allahu dhe çdo gjë që feja na ka nxitur ta veprojmë. Me një fjalë, është vetë feja. Ndërsa ‘e keqja’ përfshin çdo bindje, thënie, vepër që Allahu dhe i Dërguari i Tij e kanë urryer e refuzuar.[48]

3.2. Vlera e urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja

3.2.1. Vlera e urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja

Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja është imazhi identifikues i këtij umeti. Allahu e përshkruan kështu umetin e Muhamedit në Kur’an: “Ju jeni populli më i mirë i dalë për njerëzimin: (sepse) ju urdhëroni që të bëhen vepra të mira, i ndaloni të këqijat dhe besoni Allahun…” [Ali Imran: 110]

Ibn Kethiri duke e komentuar këtë ajet vë theksin se umeti islam është më i miri për shkak se është më i dobishmi për njerëzit dhe se më e mira që iu bëhet njerëzve është urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja.[49]

Umeti islam, duke qenë se ka këtë mirësi, është i detyruar që ta ushtrojë urdhërimin për të mirë dhe ndalimin nga e keqja. Ja çfarë urdhëron Allahu: “Le të dalë prej jush një grup që të thërrasë për në mirësi, të urdhërojë për vepra të mira e të ndalojë prej veprave të shëmtuara! Këta njerëz do të jenë të shpëtuarit.” [Ali Imran: 104]

Qëllimi nga ky ajet është që të jetë një grup që merren me urdhërimin për të mirë dhe ndalimin nga e keqja, ndryshe, të gjithë janë të obliguar sipas mundësive që kanë. [50]

Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja nuk janë shufër hekuri e kamxhik; janë para çdo gjëje elemente me të cilat ruhet shoqëria dhe vlerat e mirëfillta brenda saj. Njeriu mund të ambientohet me antivlera dhe është pikërisht feja ajo që e çliron njeriun nga presioni dhe shtypja e këtyre antivlerave, duke e transferuar në ambientin e vlerave të mirëfillta. Ky, njëherazi, është prezantuar edhe si fakt logjik për konfirmimin e nevojës dhe obligimit për urdhërimin për të mirë dhe ndalimin nga e keqja.[51] Kur’ani këtë organ e sjell si mjet me të cilin garantohet jetëgjatësia e vëllazërisë fetare.[52] Thotë Allahu: “Besimtarët dhe besimtaret janë miq për njëri-tjetrin. Ata urdhërojnë që të bëhen vepra të mira dhe i ndalojnë të këqijat;…” [Et-Teube: 71]

Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja, siç shpjegoi Ibn Kethiri, është gjëja më e mirë që i ofrohet njerëzimit, sepse ta shpëtosh dikë nga zjarri i Xhehenemit, është më me rëndësi se çdo gjë tjetër. Nga këtu, Muhamedi (a.s.) ushtrimin e këtij institucioni brenda shoqërisë myslimane e ka përshkruar si lëmoshë rrjedhëse,[53] pra si diçka që të sjell shpërblim të përhershëm, sepse udhëzimi i dikujt në të vërtetën është fitimi më i madh në fe që mund të realizosh.[54]

3.2.2. Rreziku i anashkalimit të urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja

Urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja është organ që siguron mirëqenien e popullit. Largimi i tij paraqet rrezik me potencial shkatërrues për shoqërinë. Profeti Muhamed (a.s.) duke dashur të na e shpjegojë këtë rrezik, merr shembullin e një anije me udhëtarë, një pjesë e të cilëve të vendosur poshtë, duke mos dashur të pengojnë ata që janë sipër, duan të hapin një vrimë poshtë në anije që të marrin ujë për nevojat e tyre. Nëse ata që janë sipër i lejojnë, atëherë anija fundoset e kështu fundosen të gjithë. [55] Nëse urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja mungojnë në shoqëri, atëherë shkatërrohen të gjithë. Kjo është e keqja që e godet shoqërinë në përgjithësi dhe që përmendet në Kur’an[56] dhe Sunet.[57]

Për këtë shkak, janë mallkuar ata që kanë braktisur këtë organ dhe kanë punuar me të keqen. “Ata izraelitë që ishin mohues, u mallkuan me gjuhën e Dautit dhe të Isait, të birit të Merjemes, për shkak se kundërshtonin, shkelnin çdo kufi dhe nuk e ndalonin njëri-tjetrin të bënin vepra të këqija. Eh, sa të shëmtuara ishin veprat që bënin ata!” [El-Maide: 78-79]

4. Rregulla të përgjithshme të Ihtisabit

4.1. Baza fetare e Ihtisabit

Ihtisabi, si organ, është konfirmuar me tekste nga Kur’ani, Suneti, konsensusi i dijetarëve myslimanë dhe arsyeja. Imam Neveviu duke folur për largimin e të keqes thotë: ‘…Ndalimi nga e keqja është urdhër me konsensus të umetit. Kur’ani, Suneti dhe konsensusi janë unanimë, sa i përket obligimit të urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja…’[58]

Në vazhdim disa dëshmi ilustruese për Ihtisabin dhe pozitën e tij në fe.

Sa i përket Kur’anit, si dëshmi ilustruese, do të përmendim ajetin që e cituam sipër: “Le të dalë prej jush një grup që të thërrasë për në mirësi, të urdhërojë për vepra të mira e të ndalojë prej veprave të shëmtuara! Këta njerëz do të jenë të shpëtuarit.” [Ali Imran: 104]

Sa i përket Sunetit, si dëshmi do të përmendim hadithin e Ebu Seid el-Hudrij: “Kush sheh ndonjë të keqe, atëherë le ta largojë me dorën e tij, nëse nuk mundet, atëherë me gjuhën e tij, e nëse as kështu nuk mundet, atëherë me zemrën e tij dhe kjo është grada më e ulët e besimit (në ndalimin/largimin e së keqes).” [Transmeton Muslimi]

Sa i përket konsensusit, atë e kanë përcjellë dijetarë të shumtë, si: Imam Gazaliu, Imam Neveviu, Ibn Abdul Berr-rri, Ibn Atijje, Kurtubiu, Alusi, Sheukani, Ibn Hazmi, Xhuvejni, etj.[59]

Ihtisabi është konfirmuar si nevojë shoqërore edhe nëpërmjet logjikës. Nëse trupi i cili është i sëmurë ka nevojë të mjekohet, ndryshe sëmundja e përfshin tërë trupin edhe e shkatërron atë, atëherë edhe shoqëria ka nevojë të kurohet nëpërmjet urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja.[60]

4.2. Norma fetare e Ihtisabit

Ihtisabi është obligim, të cilin askush prej dijetarëve myslimanë nuk e ka vënë në pikëpyetje, sepse siç përmendëm, ai është vërtetuar me Kur’an, Sunet dhe konsensus. Ajo për çka kanë diskutuar dijetarët myslimanë dhe kanë shfaqur mendime të ndryshme, ka të bëjë me llojin e këtij obligimi, respektivisht a është obligim individual (farz ajn) për secilin besimtar, apo është obligim parcial (farz kifaje), që në rast se një pjesë e umetit e kryen, pjesa tjetër lirohet nga përgjegjësia. Secili nga taborët ka mbrojtur qëndrimin e vet me argumente nga Kur’ani dhe Suneti. Si argument kryesor të dyja grupet kanë ajetin: “Le të dalë prej jush një grup që të thërrasë për në mirësi, të urdhërojë për vepra të mira e të ndalojë prej veprave të shëmtuara! Këta njerëz do të jenë të shpëtuarit.” [Ali Imran: 104]

Grupi i parë ka nënkuptuar me këtë ajet obligimin për secilin besimtar. Sipas tyre, pjesëza ‘min’ (…prej jush një grup…) është për të shpjeguar llojin, e jo për ta specifikuar dhe veçuar atë. Ndërsa grupi tjetër, pjesën në fjalë e kanë interpretuar si pjesëz veçuese, respektivisht kanë thënë se me të synohet vetëm një pjesë e besimtarëve dhe jo tërësia apo kolektivi. Pavarësisht këtyre interpretimeve, mospajtimi duket sikur është më shumë formal se përmbajtjesor. Kjo për shkak se, që të dyja grupet mendojnë se obligimi i ihtisabit është relativ, respektivisht mund të jetë obligim individual, ashtu siç mund të jetë obligim parcial. Kjo përcaktohet nga gjendja dhe rrethanat. Në qoftë se dikush gjendet në një mjedis, ku nuk ka dije për fe askush tjetër përveç tij, e ndërsa ndihet nevoja e ushtrimit të këtij organi, atëherë ai e ka obligim individual (farz ajn), ashtu siç është e tillë norma kur të jenë shtuar të këqijat, siç ndodh në kohën tonë. Ndërsa në raste të tjera kur ekziston një grup që ushtrojnë këtë funksion dhe të këqijat nuk janë të përhapura në shkallë shqetësimi, atëherë norma mbetet parciale (farz kifaje).[61]

4.3. Disa rregulla dhe kritere të përgjithshme të Ihtisabit

4.3.1. Kush urdhëron për të mirë dhe ndalon nga e keqja?

Gjatë shtjellimit të normës së Ihtisabit, mësuam se të gjithë, në një formë ose një tjetër, janë të obliguar me të. Bazuar në këtë aspekt, Imam Gazaliu shprehet se çdokush, që e sheh një të keqe dhe ka mundësi ta largojë atë, obligohet me këtë detyrë.[62]

Ky rregull është me rëndësi të veçantë, sepse, siç do të mësojmë në pjesën vijuese, ai legjitimon fëmijën, që ta urdhërojë prindin për të mirë dhe ta ndalojë nga e keqja. Po kështu është edhe dëshmi, se çdokush urdhëron për të mirë, duke zhvleftësuar mendimin, ose idenë se me këtë detyrë merren vetëm ata, që janë të ngarkuar nga shteti. Imam Neveviu thotë: “Kanë thënë dijetarët se urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja nuk janë të veçanta për të ngarkuarit zyrtarisht nga shteti, përkundrazi është e drejtë edhe e çdo myslimani. Ka thënë Imamu-l-Haremejni: Dëshmi për këtë është konsensusi i myslimanëve…”[63]

4.3.2. Kush urdhërohet për të mirë dhe ndalohet nga e keqja?

Parimisht, urdhërohen të gjithë, sepse tekstet fetare i përfshijnë të gjithë pa dallim.[64] Dallimet janë më pas në format dhe mënyrat e aplikimit të urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja.

4.3.3. E mira dhe e keqja përcaktohen nga feja[65]

Kriter për përcaktimin e asaj se çfarë është e mirë (ma’ruf) dhe çfarë është e keqe (munker) është feja. Kjo nuk i është lënë në dispozicion njeriut. ‘E mira’ nënkupton urdhër nga Allahu dhe çdo gjë që feja na ka nxitur ta veprojmë, ndërsa ‘e keqja’ përfshin çdo bindje, thënie, vepër që Allahu dhe i Dërguari i Tij e kanë urryer e refuzuar.[66]

Kjo nënkupton se njeriu duhet ta pasojë atë që urdhëron feja dhe të veprojë sipas saj, e jo sipas tekave apo qejfeve të tij.

4.3.4. Kushtet e ndalimit të së keqes

Që një e keqe të ndalohet ka tre gjendje kryesore:

Të vërtetuarit se gjëja që ndalohet është e keqe. Nuk lejohet të ndalohen gjërat që nuk janë të këqija ose për të cilat nuk ka pajtim se janë të këqija.
Që e keqja të ekzistojë aty për aty. Kjo ndodhë në njërën prej tre mënyrave:

në qoftë se pritet që e keqja të ndodhë, atëherë njeriu këshillohet dhe i kujtohet dënimi për mëkatin.
në qoftë se është objekt dyshimi se mund ta kryejë një të keqe, p.sh. dikush që është ulur në tavolinë dhe para ka një gotë me verë. Në këtë rast, nëse muhtesibi nuk ka frikë se mund t’i ndodhë diçka e keqe, e ndalon këtë veprim, madje edhe me dorë.
Në qoftë se e ka mbaruar mëkatin, por i kanë ngelur gjurmët e mëkatit, si p.sh. ai ka konsumuar alkool ndërsa nga goja kundërmon. Në këtë rast nuk ka më vend për ndalim por për ndëshkim.

3) Që e keqja të kryhet haptazi. Nuk i lejohet muhtesibit të spiunojë se çfarë bëjnë njerëzit brenda shtëpive të tyre, me përjashtim nëse mëkati kuptohet edhe nga jashtë.[67]

4.3.5. Etapat e ndalimit të së keqes dhe ndalimi me dorë

Përdorimi i forcës ose ndalimi me dorë është konfirmuar në hadithin e Ebu Seid El-Hudrijjit (r.a.). Aty, në mënyrë të përgjithshme, është sistemuar si një ndër tre mënyrat e ndalimit të së keqes, megjithëse, ka detaje të tjera të rëndësishme të aplikimit të saj. Dijetarët kanë përmendur disa hapa që paraprakisht duhen ndërmarrë për të ndaluar një të keqe. Imam Gazaliu përmend disa hapa, si p.sh.:

Njoftimi (me veprën që do të duhej bërë ose mëkatin që do të duhej braktisur)
Këshillimi me fjalë të buta dhe të mira
Përdorimi i fjalorit të vrazhdë. Ky hap ndërmerret në rastet kur ndihet nevoja për të dhe jo më shumë se kaq. Pra, nuk guxon të kalojë në sharje, shfryrje, etj.[68]

Të tjerët kanë specifikuar deri në nëntë hapa, duke iu referuar hapave të Imam Gazaliut dhe duke i plotësuar me hapa të tjera.[69]

Krahas këtyre, ekziston edhe një kriter me rëndësi sipas të cilit këto pika duhen përfillur deri dhe në respektimin e radhës së tyre, pra nuk kalohet në tjetrën pa u shterur të gjitha mundësitë për të parën.[70]

Po kështu, ndalimi me dorë nuk duhet të dalë jashtë qëllimit edukativ që ka, ashtu siç nuk duhet të degradojë jashtë masave të caktuara. Muhtesibit (njeriut që urdhëron për të mirë dhe ndalon nga e keqja) nuk i lejohet të shkelë kompetencat që ka, sikurse u përmend në pikën paraprake.

4.3.6. Marrja në konsideratë e dobive dhe dëmeve

Feja është e ndërtuar mbi parimin e përfitimit të të mirave dhe largimin e të këqijave. Kjo nënkupton se ai që urdhëron për të mirë dhe ndalon nga e keqja nuk duhet të ndikojë me veprimet e tij që të shkaktohet një e keqe më e madhe, sepse nëse e keqja bëhet më e madhe, atëherë obligimi për ta ndaluar atë pezullohet.[71]

Dijetarët myslimanë janë unanimë se ndalimi i të keqes pezullohet në rast se:

Shkakton një të keqe më të madhe, sikurse u shpjegua, dhe
Paraqet rrezik serioz për ndaluesin nga e keqja.

4.3.7. Vetëpërmbajtja gjatë urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja [72]

Një nga rregullat që duhet të kihen parasysh gjatë ushtrimi të hisbes është dhe vetëpërmbajtja. Kur shpjeguam definicionin e Dr. Abdullahut, pamë se në ç’mënyrë brilante kishte përcaktuar edhe këtë element: kompetencat e muhtesibit (atij që urdhëron për të mirë dhe ndalon nga e keqja). Thirrësi nuk ka të drejtë të ekzekutojë ose të përdorë armën. Ky nivel i takon vetëm shtetit. Ja çfarë ka thënë Ibn Tejmije për këtë rast: “Askujt nuk i takon ta largojë një të keqe me një të keqe tjetër më të madhe… Kështu gjendja do të degradonte në vrasje dhe çrregullim sepse çdokush do ta ndëshkonte tjetrin me pretekstin se e ka merituar ndëshkimin. Kjo çështje (e ndëshkimeve dhe ekzekutimeve) i takon pushtetarit…”[73]

4.3.8. Dhënia përparësi gjërave më të rëndësishme[74]

Gjatë ushtrimit të urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja, doemos duhet të kihet parasysh se duhen sistemuar gjërat sipas rëndësisë së tyre. Para çdo gjëje duhet t’i jepet rëndësi besimit. Këtë e mësojmë edhe nga praktikat e Profetëve (a.s.), që misionin e tyre e fillonin nga besimi, duke aluduar në këtë parim, pra dhënien përparësi gjërave më të rëndësishme.

4.3.9. Tiparet e muhtesibit

Ai që urdhëron për të mirë ose ndalon nga e keqja duhet të ketë tri tipare:

Të dijë për atë që urdhëron dhe ndalon. Ka thënë Imam Neveviu: ‘Urdhëron për të mirë dhe ndalon nga e keqja ai që ka dije për atë që urdhëron ose ndalon…’ [75]
Të jetë i drejtë në atë që urdhëron dhe ndalon, si dhe
Të jetë i butë në atë që urdhëron dhe ndalon. [76]
Rregullat dhe etika përkitazi me ihtisabin ndaj prindërve

5. Rregullat

5.1. Klasifikimi i pozitës së prindërve në Ihtisab

Ndonëse, parimisht, Ihtisabi aplikohet ndaj të gjithë njerëzve, megjithëkëtë jo të gjithë njerëzit trajtohen në të njëjtën mënyrë. Dijetarë dhe studiues myslimanë janë marrë me klasifikimin e njerëzve ndaj të cilëve aplikohet urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja. Kjo për arsye se reagimet nuk janë të njëjta nga të gjithë. Disa mund të jenë me pasoja të mëdha, që madje mund të përcaktojnë edhe ushtrimin, apo jo të urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja, siç u përmend më lart. Në këtë mënyrë, për të evituar pasojat dhe për të ndihmuar, që të realizohen objektivat e këtij institucioni me peshë të madhe fetare, përzgjidhen format dhe metodat se si aplikohet në masë ky institucion.

Atëherë, si ti trajtojmë prindërit dhe në cilën kategori t’i fusim ata?

Profesor Bereket i klasifikon njerëzit në tri kategori sa i përket aplikimit të këtij institucioni fetar:

Masa e gjerë, ku bëjnë pjesë fëmijët, të moshuarit dhe prindërit
Dijetarët, dhe
Pushtetarët.[77]

Ky konstatim nuk përkon me pozitën e prindërve në ihtisab. Siç do të shohim më vonë, me prindër nuk veprohet me të gjitha mënyrat e ndalimit, që nënkupton se pozita e tyre nuk mund të jetë në asnjë mënyrë e natyrës, që ka specifikuar Prof. Bereket. Imam Gazaliu[78] dhe Abdurrahman bin Ebi Bekr bin Davud (vetëm si shembuj për ilustrim) prindërit i klasifikon në një pozitë me pushtetarët, për shkak të mjeteve të njëjta që aplikohen në ndalimin e tyre nga të këqijat.[79]

Si konstatim themi se prindërit për nga pozita bëjnë pjesë në kuadër të pushtetarëve, ndaj të cilëve, siç do të shohim ka dallime sa i përket aplikimit të këtij institucioni fetar.

5.2. A urdhërohen prindërit për të mirë dhe a ndalohen nga të këqijat?

Parimisht, prindërit ndalohen nga të këqijat. Në fe, askush, pavarësisht pozitës, nuk është imun nga ndalimi nga e keqja. Rrjedhimisht, as prindërit nuk përbëjnë përjashtim nga ky rregull. Dijetarët myslimanë, duke filluar me Imam Gazaliun, kanë thënë se, prindërit ndalohen nga të këqijat, por me specifika, që janë të veçanta për prindërit,[80] e të cilat do t’i përmendim më vonë.

Dr. Fadl Ilahi ka përmbledhur një sërë argumentesh, që dëshmojnë se prindërit ndalohen nga të këqijat.[81] Në fakt, ai ka bërë një klasifikim tematik të tyre, duke i ndarë si në vijim:

1) Tekste të përgjithshme në të cilat përfshihen edhe prindërit

Ajeti kur’anor: “Ju jeni populli më i mirë i dalë për njerëzimin: (sepse) ju urdhëroni që të bëhen vepra të mira, i ndaloni të këqijat dhe besoni Allahun…” [Ali Imran: 110]

Në ajet nuk ka asnjë përjashtim për ata që urdhërohen për të mirë dhe ndalohen nga e keqja.

Në hadithe, besimtarit i kërkohet që karshi tjetrit, kushdo qoftë ai prej besimtarëve, të jetë këshillues dhe ta ndalojë nga e keqja. Ja disa prej këtyre haditheve:

Buhariu transmeton dy hadithe nga Ibni Abbasi dhe Xherir bin Abdullahu se ata me rastin e besatimit për fe, përveç tjerash, Profetit (a.s.) i kishin dhënë besën edhe për: “…dhe për këshillimin e çdo besimtari.”

Përmendim po kështu edhe hadithet se feja është këshillë[82] dhe atë të ndalimit të së keqes, të cilin e cituam më sipër.[83]

Edhe në këto hadithe urdhërimi për të mirë, këshilli dhe ndalimi nga e keqja, kanë ardhur në formë të përgjithësuar, duke mos e përjashtuar askënd.

2) Tekste të veçanta për të afërmit

Ajeti kur’anor: “Paralajmëroje farefisin tënd më të afërm.” [Esh-Shuara: 214]

Pas këtij ajeti, Profeti (a.s.) u ngrit dhe i thirri të afërmit. Sigurisht, prindërit janë ata që thirren më së pari, sidomos nëse kihet parasysh se me këtë veprim nënkuptohet një nder i madh që i bëhet njerëzve, andaj ata janë më meritorët për nderin tonë.

Ajet tjetër me të cilin Dr. Ilahi argumenton është ajeti 6 nga kaptina Et-Tahrim: “O ju, që besoni! Ruani veten dhe familjet tuaja nga zjarri,…”

Imam Gazaliu, siç e citon Dr. Ilahi, këtë ajet e sheh si pasqyrë, në të cilën më së miri reflekton urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja i prindërve dhe të afërmve.

3) Praktikat e Profetëve (a.s.)

4) Praktikat e Sahabeve (r.a.)

5.3. Shkallët e ndalimit të së keqes në raport me prindin

Ajo që Imam Gazaliu dhe të tjerë[84] kanë nënvizuar është se, në raport me prindin, nga hapat në fjalë, përdoren vetëm dy hapat e parë, respektivisht:

Njoftimi me veprën, që është dashur ta bëjnë, nëse nuk e kanë bërë, ose me veprën që e kanë bërë, por që nuk është dashur ta bëjnë.
Këshillimi me fjalë të buta dhe të mira, duke ua treguar mirësitë e veprave të mira dhe shpërblimin për to në botën tjetër, si dhe duke ua treguar pasojat e mëkateve dhe ndëshkimin për to në botën tjetër.

Këtë e shpjegon edhe Abdurrahman bin Ebi Bekr Ibn Davud. Për këtë ai bazohet në rastin e Musait dhe Harunit (a.s.) me Faraonin. Kur Allahu i dërgoi te ky i fundit, i porositi: “Flitini atij fjalë të buta,…” [Ta Ha: 44]

Kështu duhet të veprohet edhe me prindërit.[85]

Në fakt, Imam Gazaliu ka diskutuar edhe për ndalimin me forcë, të cilin do ta shtjellojmë në pikën në vazhdim.

5.4. Kriteri i përdorimit të forcës (ndalimit me dorë) ndërmjet lejimi dhe ndalimit

Imam Gazaliu, pas konfirmimit se, parimisht janë vetëm dy hapat e parë, që ndërmerren për urdhërimin e prindërve për të mirë dhe ndalimin e tyre nga e keqja, i qaset edhe çështjes së përdorimit të forcës në raport me prindërit. Mendimi i tij, i mbështetur edhe nga Dr. Ilahi, është se ndalohen edhe me dorë por sipas detajeve në vazhdim:

Përdorimi i forcës bëhet vetëm ndaj sendeve të tyre, p.sh. ndaj enëve të alkoolit, etj. Këtë mendim e ka Kadi Ijjadi.[86] Por kjo në asnjë rrethanë nuk lejon që përdorimi i forcës të kalojë në fizikun e tyre.
Gjatë ndalimit të së keqes me dorë, duhet të shfaqet mirësi, dashuri, butësi, jo sjellje e vrazhdë, fyerje, sharje apo ofendim. Duhet treguar për peshën e mëkatit, që janë duke bërë dhe se fundi i tij është i keq tek Allahu.
Nëse ndalimi me dorë shkakton dëme më shumë se dobi, atëherë braktiset.[87]

Në fakt, kjo pika e fundit paraqet edhe mendimin e dytë, sipas të cilit prindërit nuk ndalohen fare me dorë.[88] Për mëkatet që bëjnë, ne vetëm lutemi tek Allahu dhe kërkojmë falje. Këtë mendim e përfaqëson Hasan Basriu. Transmetohet të ketë thënë: “Njeriu i urdhëron prindërit: nëse pranojnë, mirë, ndryshe, heshtë.”[89] Kështu mendon edhe Senamiu në librin e tij Nisabu-l-Ihtisab, ku, duke përshkruar mënyrën, se si ndalohen prindërit nga të këqijat thotë: “Fillimisht iu flasim fjalë të mira dhe i këshillojmë, e nëse prindi refuzon dhe kundërshton, atëherë me mirësjellje largohemi dhe fillojmë të kërkojmë falje te Zoti për ta.”[90]

Ky mendim është përkrahur edhe nga ata që ndalimin me dorë e miratojnë parimisht, por që e kushtëzojnë me dëmet dhe dobitë ose lëndimin e prindërve nga këto veprime. Duke qenë se është e pamundur të ndalohen nga të këqijat e të mos lëndohen emocionalisht, atëherë mendimi i Hasan Basriut, se duhet të vazhdohet me lutje e istigfar për ta, më duket më afër të vërtetës. Allahu e di më së miri!

5.5. Trajtimi i prindërve jomyslimanë

Ihtisabi ushtrohet edhe ndaj prindërve jomyslimanë. Dr. Ilahi si argument për këtë sjell rrëfimin e Ibrahimit (a.s.) me të atin. Ky i fundit ishte idhujtar, ndërsa i biri, Ibrahimi (a.s.), monoteist dhe përkundër këtij dallimi, ai:

e respektonte të atin, duke i thënë fjalë të mira
e ftonte në fe, duke i treguar se ishte dërguar nga Zoti dhe
e ndalonte nga të këqijat, respektivisht adhurimi i idhujve.

Pak më parë cituam ajetet kur’anore [Merjem: 41-47] që na i përshkruajnë këto detaje. “Trego për Ibrahimin, kur ai i tha të atit, Azerit: “A do t’i adhurosh idhujt si zotat e tu?! Unë vërtet po shoh se ti dhe populli yt jeni në humbje të madhe”.” [El-En’amë: 74]

Si ta interpretojmë fjalën “humbje”, si fjalë e rëndë apo jo?

Dr. Ilahi sjell dy shpjegime të bukura, të cilat na tregojnë se ndalimi i prindërve jobesimtarë nga të këqijat, madje edhe atëherë kur ata mund të jenë të ashpër në këto të këqija, p.sh. të flasin fjalë të rënda për fenë tonë, bëhet me fjalë të bukura dhe me edukatë të lartë.

Fjalët e vrazhda, jo detyrimisht janë fjalë të pista. Ai i referohet Reshid Ridasë, i cili fjalën “humbje” e interpreton si përshkrim të realitetit dhe jo si fyerje e ofendim.
Fjalët e vrazhda përdoren sipas nevojës dhe në përputhje me dobitë dhe dëmet e urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja. Nëse dobia është më e madhe, atëherë i përdor ato, ndryshe i braktis dhe vazhdon me lutje për udhëzimin e prindërve sa të jenë gjallë. [91]

Po kështu, prindërve nuk iu imponohet feja. Ibrahimi (a.s.) ia shpjegonte fenë por asnjëherë nuk tentoi t’ia impononte atë babait. Kjo ka qenë pjesë metodologjike edhe te Muhammedi (a.s.). Kushdo që mediton në misionin e tij do të gjejë se ai kurrë nuk ia imponoi askujt fenë, madje as të afërmve të tij.

6. Etika

Prindërit dallojnë nga të tjerët për shkak se Allahu i ka veçuar. Në Kur’an, duke na folur për këtë pozitë, Allahu thotë: “Zoti yt ka urdhëruar, që të mos adhuroni askënd tjetër përveç Atij dhe, që të silleni mirë me prindërit. Nëse njëri prej tyre ose të dy arrijnë pleqërinë te ti, mos u thuaj atyre as “uh!”, mos i kundërshto, por drejtoju atyre me fjalë respekti. Lësho para tyre krahët e përuljes prej mëshirës dhe thuaj: “O Zoti im, mëshiroji ata, ashtu siç më kanë rritur, kur unë isha i vogël!”.” [El-Isra: 23-24] [92]

Së këndejmi, në raport me prindërit lipsen:

Butësia dhe mirësjellja, të cilat janë gjërat e para që kërkohen kur të urdhërohet për të mirë dhe të ndalohet nga e keqja. Nëse kjo lipset në raport me njerëzit në përgjithësi, atëherë në raport me prindërit është edhe më e kërkuar si etikë.[93]
Drejtimi në mënyrë indirekte dhe jo të drejtpërdrejtë, që të mos lëndohen emocionalisht.
Shfaqja e dashurisë, dashamirësisë, modestisë, në mënyrë të atillë që, në asnjë çast, ndalimi nga e keqja të mos reflektojë si triumf ndaj tyre, sepse kjo mund të ngjallë mendjemadhësi dhe rrjedhimisht refuzim të largimit nga e keqja nga ana e tyre.
Tu përkujtojë meritat e tyre për edukimin e tij dhe se fakti, që i biri është në rrugën e Allahut është shenjë e mirësisë së prindërve. Kjo gjë i afron zemrat, i nxit dhe i stimulon.[94]

6.1. Prindërit nuk ndalohen në publik[95]

Fetarisht, këshilla nuk jepet në publik, sepse kjo mund ta lëndojë njeriun dhe ta bëjë të ndihet i fyer para të tjerëve. Imam Neveviu citon Imam Shafiun të ketë thënë: “Kush e këshillon vëllain e tij në vetmi, e ka këshilluar dhe vlerësuar, ndërsa kush e këshillon në publik, e ka poshtëruar dhe turpëruar.”[96] Nëse kjo vlen për njerëzit në përgjithësi, atëherë si të mos vlejë për prindërit, kur ata janë më meritorët për respektin dhe nderimin tonë?!

Përfundim

Në fund të këtij punimi, do të doja të përmend disa nga rezultatet e tij, që janë njëherësh edhe përgjigje për pyetjet që kemi ngritur në fillim:

Respektimi i prindërve është një ndër veprat më të rëndësishme në fe. Si vepër, është krahasuar me adhurimin ndaj Zotit.
Respektimi i prindërve është moral profetësh.
Respektimi i prindërve përfshin përkujdesjen materiale dhe shpirtërore (emocionale) ndaj tyre.
Respektimi i prindërve obligohet edhe kur prindërit nuk janë besimtarë.
Ata nuk respektohen vetëm në urdhrat apo gjërat, që ndeshen me ligjet e Zotit. Megjithëkëtë, mos përfillja e urdhrave të tyre edhe në këtë rast nuk duhet të zhvishet nga etika.
Prindërit nuk bëjnë përjashtim kur të jetë në pyetje urdhërimi për të mirë dhe ndalimi nga e keqja.
Për shkak të pozitës fetare që kanë, ndaj prindërve nuk aplikohen rregullat që aplikohen ndaj njerëzve të tjerë (masës së gjerë). Në raport me prindërit nuk dilet jashtë njoftimit dhe këshillimit, si dy hapa prej hapave të ndalimit të së keqes.
Ndalohet rreptësisht përdorimi i dhunës ndaj prindit gjatë urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja.

Kështu, mund të konstatojmë se interpretime të tjera të cilat justifikojnë dhunën ndaj prindërve janë të pabazuara dhe të pambështetura në Kur’an dhe Sunet, si dhe në metodologjinë e dijetarëve të pranuar në umet. Ato nuk përfaqësojnë asnjë dijetar, e aq më tepër këtë fe madhështore. Ato janë injorancë, shthurje dhe degradim në interpretim të fesë. Së këndejmi, si rekomandime:

Do t’i bëja thirrje institucioneve fetare, që të merren më shumë me përhapjen e të vërtetave rreth Islamit. Njerëzit janë viktima të propagandave, shpesh të qëllimshme, kundër fesë, kështu që e kemi për obligim tua tregojmë të vërtetat e fesë. Në vend që t’iu flasin të tjerët, t’iu flasim ne.
Institucionet qendrore fetare të formojnë një ekip, që do të monitoronte zhvillimet fetare dhe shoqërore në media elektronike e të shkruara, sidomos në rrjete sociale, për t’iu sugjeruar më pas ligjëruesve fetarë se me çfarë temash duhet të merren dhe cilat dukuri duhet të trajtojnë. Në këtë mënyrë, do t’i zbusnim shumë këto dukuri dhe njerëzit do ta kuptonin të vërtetën islame pa shtrembërime.
Të bëhet trajtim akademik i këtyre dukurive në revista e gazeta fetare, në mënyrë që të përfitohet prej tyre edhe nga ana e intelektualëve.
Të përvetësohen mjetet bashkëkohore të komunikimit si mjete të përcjelljes së mesazhit fetar deri te masa, veçmas interneti.

Në mbyllje, për çdo fjalë apo shprehje të qëlluar, i detyrohem Allahut, ndërsa për çdo gabim a lëshim, i drejtohem Atij me kërkim faljeje dhe pendim.

[1]. Sa për shembull, shih: Sa’di, AbduRrahman bin Nasir. (2011). Ed-durr-rretu el-muhtesaretu fi mehasini ed-dini el-islamijj. Ed.5. Rijad: Err-rriasetu el-ammetu li-l-buhuth el-ilmijjeti ve-l-ifta, f. 26.

[2]. Përkthimin e ajeteve e kemi huazuar nga përkthimi i Hasan ef. Nahit.

[3]. Po kështu edhe në kaptinat Llukman, 14; El-Isra, 23; El-Ahkaf, 15, etj.

[4]. Shih: El-Xhessas, Ahmed bin Ali. (1405 h.) Ahkamu-l-Kur’an. Verifikimi shkencor: Muhammed Sadik El-Kamhavi. Bejrut: Daru Ihjai-t-turath el-arabijj. 3/155.

[5]. Shih: Fahruddin Rrazi, Ebu Abdullah Muhammed bin Umer. (1420 h.). Mefatihu-l-gajb. Ed. 3. Bejrut: Dar Ihja et-turath el-arabijj. 10/76.

[6]. Shih: El-Xhessas. (1405 h.) Ahkamu-l-Kur’an. Op. cit. 5/20.

[7]. El-Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed. (1964). El-xhamiu li-ahkami-l-Kur’an. Verifikimi shkencor: Ahmed Berduni dhe Ibrahim Atfish. Kajro: Dar el-kutub el-misrijjeh. 7/132.

[8]. Shih: El-Begavi, Ebu Muhammed El-Husejn bin Mes’ud. (1420 h.). Mealim et-Tenzil fi tefsiri-l-Kur’an. Verifikues shkencor: AbduRrezzak El-Mehdi. Bejrut: Dar Ihjai-t-turath el-arabijj. 1/615.

[9]. Shih edhe: El-Mehal-li, Xhelaluddin dhe Es-Sujuti, Xhelaluddin. (p.v.b.) Tefsiru-l-Xhelalejni. Kajro: Daru-l-hadith. F. 107.

[10]. Es-Sa’di, AbduRrahman bin Nasir. (2000). Tejsiru-l-Kerimi-rr-Rrahman fi tefsiri Kelami-l-Mennan. Verifikues shkencor: AbduRrahman bin Mual-la El-Luvejhik. Bejrut: Muessesetu-rr-rrisale. F. 177.

[11]. Shih: El-Fejruzabadi, Mexhuddin Ebu Tahir Muhammed bin Ja’kub. (1996). Besairu dhevi-t-temjiz fi letaifi-l-Kitabi-l-aziz. Verifikues shkencor: Muhammed Ali Nexh-xhar. Ed. 3. Kajro: El-mexhlis el-a’la li-sh-shuun el-islamijjeh. 2/213.

[12]. Es-Sa’di. (2000). Tejsiru-l-Kerimi-rr-Rrahman. Op. cit. F. 456.

[13]. Këtë thënie e ka regjistruar në tefsirin e tij Shevkani. Shih: Esh-Sheukani, Muhammed bin Ali. (1414 h.) Fet’hu-l-Kadir. Bejrut: Dar Ibn Kethir. 3/262.

[14]. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani-l-Adhim. Op. cit.. 2/298; 3/361.

[15]. Shih: Es-Sefarijini, Muhammed bin Ahmed Salim. (1993.) Gidhau-l-elbab fi sherhi mendhumeti-l-adab. Ed. 2. Egjipt: Muessesetu Kurtube. 1/392.

[16]. Shih: Ebu-s-Suud, Muhammed bin Muhammed. (p.v.b.) Irshadu-l-akli-s-selim ila mezaja el-Kitabi-l-Kerim. Bejrut: Dar ihja et-turath el-arabijj. 7/31.

[17]. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani-l-Adhim. Op. cit. 6/265.

[18]. Transmetojnë Tirmidhiu në Sunen dhe Buhariu në Edebu-l-Mufred ndërsa Albani e vlerëson autentik. Shih: Sahihu-l-Edebi-l-Mufred, nr. 2.

[19]. Shih: el-Karij El-Herevij, Ali bin Sultan Muhammed. (2002). Mirkatu-l-mefatih sherhu Mishkati-l-mesabih. Bejrut: Daru-l-fikr. 7/3089. Shihe dhe: El-Mudhhiri, El-Husejn bin Mahmud bin El-Hasen. (2012). El-Mefatih fi sherhi el-Mesabih. Kuvajt: Dar en-Nevadir. 5/209.

[20]. Transmeton Buhariu në Edebu-l-Mufred ndërsa Albani e vlerëson autentik. Shih: Sahihu-l-Edebi-l-Mufred, op. cit. nr. 13.

[21]. Transmetim unanim.

[22]. Hadithin e transmeton Timridhiu ndërsa Albani thotë se është hasen.

[23]. Transmetim unanim. Pjesën e hadithit do ta përmendim më poshtë.

[24]. Albani e konsideron hadith autentik.

[25]. Shih: Es-Sindi, Muhammed bin Abdul Hadi. (p.v.b) Kifajetu-l-haxheh fi sherhi Suneni Ibni Maxheh. Bejrut: Dar el-Xhil. 2/180.

[26]. Hadithi është autentik. Shih: Sahihu Edebi-l-Mufred, nr. 8.

[27]. Shih: En-Nevevi, Jahja bin Sheref. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El-Haxh-xhaxh. Bejrut: Dar ihja et-turath el-arabij. 16/102.

[28]. Albani thotë se hadithi është autentik.

[29]. Transmetojnë Ahmedi dhe Ibn Maxheh. Albani thotë se hadithi është autentik.

[30]. Shih: El-Karij, Ali bin Sultan Muhammed. (1985). Sherhu Musnedi Ebi Hanifete. Verifikimi shkencor: Halil Muhjiddin El-Mejs. F. 216.

[31]. Albani në Sahihu-t-Tergib e vlerëson si hadith hasenun li gajrihi.

[32]. Transmeton Buhariu në Edebul-mufred, ndërsa Albani e konsideron hasen.

[33]. Hadithin e shënon Buhariu.

[34]. Transmetim unanim.

[35]. Hadithi është autentik. Shih: Sahihu Edebi-l-Mufred, op. cit. Nr. 29.

[36]. Hadithin e shënon Nesaiu ndërsa Albani e konsideron autentik.

[37]. Hadith autentik. Shih: Sahihu-l-xhami, 7520.

[38]. Shih: El-Karij. (2002). Mirkatu-l-mefatih. Op. cit. 1/132.

[39]. Shih: Ibn Mendhur, Xhemaluddin. (1414 h.) Lisanu-l-arab. Ed. 3. Bejrut: Dar Sadir. 1/314-315.; Ez-Zubejdi, Muhammed bin Muhammed bin AbduRrezzak. (p.v.b.) Taxh el-urus min xhevahiri-l-kamus. P.v.b.: Dar el-hidaje. 2/275.; El-Xheuheri, Ismail bin Hamad. (1987) Es-Sihah taxh el-lugati ve sihahu-l-arabijjeti. Ed. 4. Bejrut: Dar el-ilm li-l-melajin. 1/109-10.; Ez-Zemahsheri, Mahmud bin Amr bin Ahmed. (1998) Esasu-l-belagati. Verifikimi shkencor: Muhammed Basil Ujun Es-Sud. Bejrut: Dar el-kutub el-ilmijjeh. 1/188.

[40]. Ez-Zubejdi. (p.v.b.) Taxh el-urus. Op. cit. 2/276.

[41]. Shih: Ibn Mendhur. (1414 h.) Lisanu-l-arab. Op. cit. 1/317.; El-Xheuheri. (1987) Es-Sihah. Op. cit. 1/109-10.; Ez-Zemahsheri. (1998) Esasu-l-belagati. Op. cit. 1/188.

[42]. Shih: Ibn Mendhur. (1414 h.) Lisanu-l-arab. Op. cit. 1/317.; El-Xheuheri. (1987) Es-Sihah. Op. cit. 1/109-10.; Ez-Zemahsheri. (1998) Esasu-l-belagati. Op. cit. . 1/188.

[43]. El-Maverdi, Ali bin Muhammed. (1989) El-Ahkam es-sultanijjeh ve-l-vilajat ed-dinijjeh. Verifikimi shkencor: Dr. Ahmed Mubarek El-Bagdadi. Kuvajt: Dar Ibn Kutejbe, f. 315.

[44]. Shih: Mubarek, Fejsal. (1967) Ed-deuletu ve nidhamu-l-hisbeti inde Ibni Tejmije. Damask: Dar el-fikr, f. 73-74.

[45]. Shih: Dr. Suud bin Ferhan Muhammed El-Hablani El-Anzi. “Te’sil fikhu-l-ihtisab”, revista Mexhel-letu Xhamiati-t-Tajjibeti li-l-Adabi ve-l-Ulumi-l-Insanijjeti, viti 4, nr. 5, 1436 h. f. 12.

[46]. Shih: Bint Mudif, Bereket. (2007) El-Hisbetu –ta’rifuha ve hukmuha ve erkanuha ve davabituha. Medine Munevvere: botim privat, f. 21.

[47]. Abdullah, Abdullah Muhammed. (1996) Vilajetu-l-Hisbeti fi-l-Islam. P.v.b: p.sht.b. f. 60-61.

[48]. Shih: El-Kasir, Abdullah bin Salih. (1411 h.) Tedhkiretu uli-l-gireti bi-sheireti-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Rijad: Dar el-Asimeh, f. 11-12.

[49]. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani-l-Adhim. Op. cit. 2/93.

[50]. Shih: Ibn Kethir. (1999). Tefsiru-l-Kur’ani-l-Adhim. Op. cit. 2/91.

[51]. Shih: Abdul Muttalib, Mahmud Muhammed Kemal. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Libër i nxjerrë nga Liga e Botës Islame në kuadër të revistës Da’vetu-l-hakk, viti X, nr. 110, viti 1411/1991, f. 29.

[52]. Shih: Esh-Shajië, Halid bin AbduRrahman. (p.v.b.) Mekasidu Ehli-l-Hisbeti ve-l-umur el-hamileti lehum ala amelihim fi dav’i-l-Kitabi ve-s-Sunneti. Rijad: Dar el-Belensijjeh, f. 25.

[53]. Fjala është për hadithin: “Kush thërret në udhëzim ai do të ketë shpërblimin sikur të gjithë atyre që e pasojnë…”, të cilin e transmeton Muslimi.

[54]. Fjala është për hadithin: “Që All-llahu ta udhëzojë nëpërmjet teje një njeri është më e dobishme për ty se pasuria më e madhe.”, të cilin e transmetojnë Buhariu dhe Muslimi.

[55]. Hadithin e transmetojnë Buhariu (2493) dhe Tirmidhiu (2173).

[56]. Shih: Kur’ani: El-Enfalë: 25.

[57]. Shih hadithin e Hudhejfes (r.a.): “Pasha Atë në Dorën e të Cilit është shpirti im, o do të urdhëroni për të mirë dhe të ndaloni nga e keqja, o do të ketë gjasa e mundësi që All-llahu tua dërgojë një dënim, për largimin e të cilit do ta lusni por që nuk do t’iu përgjigjet.” Albani në Sahihu-l-xhamii, 2399.

[58]. Shih: En-Nevevi, Jahja bin Sheref. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El-Haxh-xhaxh. Bejrut: Dar ihja et-turath el-arabij. 2/22.

[59]. Shih: Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 27-28.

[60]. Shih: Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 28-29.

[61]. Shih: En-Nevevi. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El-Haxh-xhaxh. Op. cit. 2/23.; El-Bejanuni, Muhammed Ebu-l-Fet’h. (1995) El-Mad’hal ila Ilmi-d-Da’veti – dirasetun menhexhijjetun shamiletun li-tarihi-d-Da’veti ve usuliha ve menahixhiha ve esalibiha ve vesailiha ve mushkilatiha fi dav’i en-nakli ve-l-akli. Ed. 3. Bejrut: Muessesetu-rr-rrisaleh, f. 31-35; Habeneke El-Mejdani, AbduRrahman. (1996) Fikhu-d-Da’veti ilaAll-llahi ve fikhu-n-nus’hi ve-l-irshad ve-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker – dirasetun istinbatijjetun teshtemil ala bejan vuxhubiha ve ususiha ve menahixhiha ve subuliha ve vesailiha ve adabiha ve nemadhixh min tatbikatiha. Damask: Daru-l-kalem. 1/47-50.; Bin Baz, Abdul Aziz. (2002) Ed-Da’vetu ila All-llahi ve ahlaku-d-Duat. Ed. 4. Rijad: Riasetu Idareti-l-Buhuthi-l-Ilmijjeti ve-l-Ifta, f. 15-17.

[62]. El-Gazali, Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed. (2000) Ihjau Ulumi-d-Din. Parathënia dhe shënimet: Muhammed Abdul Kadir Ata. Kajro: Dar et-Takva, 2/429.

[63]. En-Nevevi. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El-Haxh-xhaxh. Op. cit. 2/22.

[64]. Imam, Muhammed Kemaluddin. (1986) Usulu-l-Hisbeti fi-l-Islam. Kajro: Daru-l-Hidajeh, f. 110.

[65]. Err-Rruhajli, Hamud bin Ahmed. (2003) Kavaidun muhimmetun fi-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker ala dav’i-l-Kitabi ve-s-Sunneh. Ed. 2. Medine Munevvere: Mektebetu-l-Ulumi ve-l-Hikemi, f. 14.

[66]. Shih: El-Kasir. (1411 h.) Tedhkiretu uli-l-gireti bi-sheireti-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 11-12.

[67] El-Gazali, Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed. (2000) Ihjau Ulumi-d-Din. Parathënia dhe shënimet: Muhammed Abdul Kadir Ata. Kajro: Dar et-Takva. 2/442-446.; El-Maverdi. (1989) El-Ahkam es-sultanijjeh. Op. cit. F. 330; 331. Err-Rruhajli. (2003) Kavaidun muhimmetun fi-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 11-13.

[68] Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit. 92; El-Gazali. (2000) Ihjau Ulumi-d-Din. Op. cit. 2/430.; Shih: El-Bilali, Abdul Hamid. (1989) Fikhu-d-Da’veti fi inkari-l-munker. Ed. 3. Kuvajt: Daru-d-Da’veti, f. 69-71.; Ibn Davud, Abdurrahman bin Ebi Bekr. (1996) El-Kenzu-l-ekber fi-l-emri bi-l-ma’rufi ve-n-nehji ani-l-munker. Verifikues shkencor: Mustafa Uthman Samideh. Bejrut: Dar el-kutub el-ilmijjeh, f. 178.

[69]. Shih: Bint Mudif. (2007) El-Hisbetu. Op. cit. 128-139.; Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit. 96.

[70]. Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 102.

[71]. Err-Rruhajli. (2003) Kavaidun muhimmetun fi-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 47.

[72]. Err-Rruhajli. (2003) Kavaidun muhimmetun fi-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 47.

[73]. Ibn Tejmije, Ahmed bin Abdul Halim. (1418 h.) El-Mustedrek ala mexhmui Fetava Shejhi-l-Islam. Përmblodhi, klasifikoi dhe botoi: Muhamemd bin AbduRrahman bin Kasim, 3/203.; Ibn Tejmije, Ahmed bin Abdul Halim. (p.v.b.) El-Hisbetu fi-l-Islam ev vedhifetu-l-hukumeti-islamijjeti. Bejrut: Dar el-kutub el-ilmijjeh, 1. 16; 45.

[74]. Err-Rruhajli. (2003) Kavaidun muhimmetun fi-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 44.; Shih: El-Bilali, Abdul Hamid. (1989) Fikhu-d-Da’veti fi inkari-l-munker. Ed. 3. Kuvajt: Daru-d-Da’veti, f. 79-81.

[75]. Shih: En-Nevevi. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El-Haxh-xhaxh. Op. cit. 2/23. Shih edhe: El-Maverdi. (1989) El-Ahkam es-sultanijjeh. Op. cit., f. 316; 325.

[76]. Shih: El-Hal-lal. (1990) El-emru bi-l-ma’ruf ve-n-nehju ani-l-munker. Op. cit., f. 34.; Et-Texhibni, Muhammed bin Ahmed bin Abdun. (2009) Risaletun fi-l-kadai ve-l-hisbeti. Verifikues shkencor: Fatime el-Idrisi. Bejrut: Dar Ibn Hazm, f. 65.

[77]. Shih: Bint Mudif. (2007) El-Hisbetu. Op. cit., f. 69-110.

[78]. El-Gazali. (2000) Ihjau Ulumi-d-Din. Pop. cit. 2/431.

[79]. Ibn Davud, Abdurrahman bin Ebi Bekr. (1996) El-Kenzu-l-ekber fi-l-emri bi-l-ma’rufi ve-n-nehji ani-l-munker. Verifikues shkencor: Mustafa Uthman Samideh. Bejrut: Dar el-kutub el-ilmijjeh, f. 202-209.

[80]. El-Gazali. (2000) Ihjau Ulumi-d-Din. Pop. cit. 2/431.; Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. Cit., f. 84.; Es-Senami, Umer bin Muhammed bin Avad. (1986) Nisabu-l-Ihtisab. Verifikues shkencor: Merizin Asiri. Mekke El-Mukrr-rreme: Mektebetu et-talib el-, f. 196.

[81]. Ilahi, Fadl. (2000) El-Ihtisabu ala-l-validejni. Bejrut: Dar Ibn Hazm, f. 10-21.

[82]. Temim ed-Dari [radijAll-llahu anhu] transmeton se i Dërguari i All-llahut [sal-laAll-llahu alejhi ve sel-lem] ka thënë: “Feja është këshillë! Thamë: Për kë? Tha: Për All-llahun, për Librin e Tij, për të Dërguarin e Tij, për udhëheqësit e myslimanëve dhe për masën e gjerë të tyre.” [Transmeton Muslimi.]

[83]. “Kush sheh ndonjë të keqe, atëherë le ta largojë me dorën e tij, nëse nuk mundet, atëherë me gjuhën e tij, e nëse as kështu nuk mundet, atëherë me zemrën e tij dhe kjo është grada më e ultë e besimit (në ndalimin/largimin e së keqes).” [Transmeton Muslimi.]

[84]. Ilahi. (2000) El-Ihtisabu ala-l-validejni. Op. cit., f. 36.

[85]. Ibn Davud, Abdurrahman bin Ebi Bekr. (1996) El-Kenzu-l-ekber fi-l-emri bi-l-ma’rufi ve-n-nehji ani-l-munker. Verifikues shkencor: Mustafa Uthman Samideh. Bejrut: Dar el-kutub el-ilmijjeh, f. 202-209.

[86]. Shih: El-Bilali, Abdul Hamid. (1989) Fikhu-d-Da’veti fi inkari-l-munker. Ed. 3. Kuvajt: Daru-d-Da’veti, f. 61-71.

[87]. Ilahi. (2000) El-Ihtisabu ala-l-validejni. Op. cit., f. 51.; Abdul Muttalib. (2011) Ehemmijjetu-l-emri bi-l-ma’ruf ve-n-nehji ani-l-munker. Op. cit., f. 84.

[88]. Ibn Davud. (1996) El-Kenzu-l-ekber. Op. cit., f. 210.

[89]. Ibn Ebi Ed-Dunja, Ebu Bekir Abdullah bin Muhammed. (1997) El-emru bi-l-ma’ruf ve-n-nehju ani-l-munker. Verifikues shkencor: Salah bin Ajid Esh-Shelahi. Saudi: Mektebetu el-gureba el-etherijjeh, f. 83.

[90]. Es-Senami. (1986) Nisabu-l-Ihtisab. Op. cit., f. 196.

[91]. Ilahi. (2000) El-Ihtisabu ala-l-validejni. Op. cit., f. 46-47.

[92]. Shih: Bint Mudif. (2007) El-Hisbetu. Op. cit., f. 81.

[93]. Ilahi. (2000) El-Ihtisabu ala-l-validejni. Op. cit., f. 36.; Err-Rruhajli, Hamud bin Ahmed. (2003) Asnafu-l-meduvvin ve kejfijejtu da’vetihim. Ed. 2. Damask: Dar el-ulum ve-l-hikem, f. 52-56.

[94]. Shih: Bint Mudif. (2007) El-Hisbetu. Op. cit., f. 82.

[95]. Shih: Shih: El-Bilali. (1989) Fikhu-d-Da’veti fi inkari-l-munker. Op. cit., f. 116-117.; Err-Rruhajli. (2003) Asnafu-l-meduvvin ve kejfijejtu da’vetihim. Op. cit., f. 52-56.

[96]. Shih: En-Nevevi. (1392 h.) El-minhaxh sherhu Sahihi Muslim bin El-Haxh-xhaxh. Op. cit. 2/24.