Zani i Naltë – Njolla në Biografi

Njolla në Biografi

Mar 25, 2016 Zani i Nalte Studime 0

nga Fatos A. Kopliku MS/MA, Washington, DC, SHBA

Abstrakt

Diktatura e proletariatit kishte absurditete plot, dhe ajo e “njollës në biografi” është patjetër njëra prej tyre. Siç dihet, “njolla në biografi” ishte një damkosje e shekullit të XX-të që e ndiqte “të njollosurin” gjatë gjithë jetës, e bashkë me të edhe fëmijët e të afërmit, duke iu mohuar të drejtat e barabarta si qytetarë… Në fakt, gjuetia e “njollave” në biografi vazhdon dhe historia e tyre nuk ka mbaruar, çka dëshmon se ne shqiptarët akoma përballemi me pasojat e mentalitetit të latuar gjatë dekadave indoktrinimi sistematik masiv. Ka më se një çerek shekulli që shqiptarët, sipas disave, duhet të shqiten nga një tjetër njollë, ajo e Islamit. Narrativi ka kaluar stafetë me fare pak ndryshime në formë e aspak në thelb dhe na thotë se Islami na qenka arsyeja e prapambetjes, mentalitetit, mungesës së kulturës, apo deri edhe turbulluesi i dëlirësisë së gjakut arbëror…

Një retorikë e tillë të shtyn të besosh se “njeriu ynë ri, vepra më e ndritur e partisë” është akoma shëndoshë e mirë mes shqiptarëve dhe vigjilenca e gjuetia ndaj njollave, në thelb, nuk ka reshtur, thjesht ka ndryshuar trajtë. Diçka e tillë doemos që nuk mund të mos jetë shqetësuese.

Diktatura e proletariatit kishte absurditete plot, dhe ajo e “njollës në biografi”[1] është patjetër njëra prej tyre. Siç dihet, “njolla në biografi” ishte një damkosje e shekullit të XX-të që e ndiqte “të njollosurin” gjatë gjithë jetës, e bashkë me të edhe fëmijët e të afërmit, duke iu mohuar të drejtat e barabarta si qytetar, e shoqëruar me një hije mosbesimi, akuzimi, e patjetër, edhe frike e tensioni. Njolla në biografi vinte në forma të ndryshme; arsimim jashtë shtetit, njohje e gjuhëve të huaja, shprehje e mendimeve ‘reaksionare’ ose ‘të prapambetura’ në ndonjë shkrim a libër… por ndoshta më e pafalshmja ishte prejardhja familjare.

Po pse është e kaq e rëndësishme kjo praktikë e së kaluarës? Në fakt, arsyeja është se gjuetia e “njollave” në biografi vazhdon dhe historia e tyre nuk ka mbaruar, çka dëshmon se ne shqiptarët akoma përballemi me pasojat e mentalitetit të latuar gjatë dekadave indoktrinimi sistematik masiv. Do të ndalemi te një nga ato pasoja, falë së cilës ka më se një çerek shekulli që shqiptarët, sipas disave, duhet të shqiten nga një tjetër njollë, ajo e Islamit. Narrativi ka kaluar stafetë me fare pak ndryshime në formë e aspak në thelb dhe na thotë se Islami na qenka arsyeja e prapambetjes, mentalitetit, mungesës së kulturës, apo deri edhe turbulluesi i dëlirësisë së gjakut arbëror… Një retorikë e tillë të shtyn të besosh se “njeriu ynë ri, vepra më e ndritur e partisë” është akoma shëndoshë e mirë mes shqiptarëve dhe vigjilenca e gjuetia ndaj njollave, në thelb, nuk ka reshtur, thjesht ka ndryshuar trajtë. Diçka e tillë doemos që nuk mund të mos jetë shqetësuese.

“Njolla” e Islamit

As edhe një historian, filozof, matematicien (apo edhe ndonjë fallxhor le të themi) nuk mund të parashikojë se pas 100 viteve cili shtet, komb, kontinent a qytetërim do të jetë më i fuqishmi, qoftë nga ana politike, ushtarake, ekonomike apo kulturore. Megjithatë, ka një akuzë disi të çuditshme karshi shqiptarëve që para pesë shekujsh (e në vijim) pranuan Islamin, sepse me këtë zgjedhje na privuan pjesëmarrjen në Evropë e në klubin perëndimor.

Por a qëndron një akuzë e tillë? Domethënë, a mund t’u kërkohet shqiptarëve para pesë shekujsh një llogari e tipit: “Po si nuk e kishit të qartë që pas tre-katër shekujsh osmanët nuk do të ishin më superfuqi, por do të ishin anglezët e francezët, prandaj ç’deshët me osmanët?” Askush s’e ka shprehur në këtë mënyrë, por, në thelb, këtu të çon logjika që përdoret kundrejt shqiptarëve që pranuan Islamin nën sundimin osman[2]. Askush nuk e di të ardhmen, e ndoshta pas 200 vitesh do të jetë Argjentina superfuqi. Do të ishte pa kuptim, për shembull, sugjerimi se sot nuk duhet të kemi marrëdhënie me SHBA-në apo NATO-n, pasi pas 200 vitesh qendra e botës do të jetë Buenos Airesi, bie fjala. Megjithatë, pak a shumë kështu akuzohen shqiptarët myslimanë, me një ton që duket sikur thotë: “Ç’bëtë që pranuat Islamin se na morët në qafë tani që Evropa e Perëndimi janë të pushtetshme!”

Gjithashtu, një qëndrim e akuzë e tillë tregon shqetësimin njëdimensional të atyre që ankohen, gjegjësisht, që nuk jemi në klubin e më “të fortëve” për faj të Islamit. Për njerëz të tillë, mundësia që një njeri, komunitet apo komb, mund të pranojë një fé për një arsye tjetër përveç asaj të interesit material, duket sikur nuk ekziston[3]. Në të njëjtën kohë, forca e pushteti reduktohen në sferën ekonomike, politike apo ushtarake. Diçka e tillë si ‘forcë shpirtërore’ konsiderohet si iluzion apo fantazi foshnjore, e padenjë për të rritur, apo në funksion të politikës e pushtetit, në rastin më të mirë. Për një pjesë të mirë të të bezdisurve nga pranimi i Islamit nga shqiptarët, përqafimi i vlerave ka kuptim për sa kohë këto vlera i përkasin shteteve “të zhvilluara”.

Për shembull, xhaz-i e blues-i amerikan konsiderohen të pranueshme, të mirëpritura, dhe hapa integrimi, ndërsa muzika afrikano-perëndimore jo. Fakti se këto zhanre muzikore janë jehonë e origjinës së tyre nga brigjet perëndimore të Afrikës[4] nuk para mbart shumë rëndësi për këtë kategori njerëzish. Pakkush nga të tillë është i interesuar në muzikën afrikane për se; vende si Mali apo Mauritania nuk kanë prestigj e pushtet global, e si rrjedhojë nuk kanë pse interesohen në kulturën e tyre, e cila nuk mund të jetë tjetër përveç se inferiore. Pra, ata që bezdisen nga trashëgimia e prania e Islamit shqiptar përdorin këtë logjikë: arti, kultura, sporti, vlerat, religjioni… kanë vlerë nëse vijnë nga shtete e kombe të fuqishme e me prestigj, i cili njehsohet me politikën, ekonominë ose fuqinë ushtarake. Një shtet që nuk i ka këto s’është i denjë t’i imitohet apo huazohet gjë. Këtyre Krishterimi u është i pranueshëm jo se është fé e Etiopisë[5], Armenisë apo koptëve të Egjiptit – pra e disa prej komuniteteve më të lashta të krishtera në histori – por se është[6] fé e popullatës së shteteve perëndimore. Është çështje përkatësie, identifikimi, nuk është çështje e lidhur me fenë si ushqim shpirtëror e udhëzim jetik. Në këtë kontekst, Islami shihet si njollë që duhet të degdiset në periferi të sferës publike shqiptare, apo fshihet fare, mundësisht edhe nga historia jonë.

“Njolla” e prapambetjes

Pak fjalë janë më të ngarkuara me nënkuptime e presupozime sesa fjala “prapambetje”, fjalë e cila kërkon patjetër “zhvillimin” për të fituar kuptim. Por këto fjalë kërkojnë gjithashtu sqarim të mëtejshëm: zhvillim në çka, drejt çkaje? Ç’do të thotë prapambetje? A ka diçka të tillë si ‘mendësi e prapambetur’? A mund të quhet mentaliteti i sotëm i prapambetur 50 vjet në të ardhmen? Cila është pikë referimi për zhvillimin apo prapambetjen?

Sqarime të tilla rrallë kërkohen, e si rrjedhojë moria e presupozimeve dhe nënkuptimeve, sa herë që fjalët “zhvillim” ose “progres” shqiptohen, obligojnë njerëzit në bindje falë autoritetit që ato bartin[7]. Doemos çdo gjë që konsiderohet si pengesë e progresit demonizohet e përbuzet. Në Shqipëri, gjatë periudhës së monizmit, Islami u identifikua si fajtori i prapambetjes. Shembujt janë aq të shumtë sa referencat janë të tepërta, që nga librat shkollorë te deklaratat e një numri jo të vogël figurash publike, që, direkt apo indirekt, e përkrahin këtë pohim.

Fjala “progres” është e ngarkuar emocionalisht e politikisht. Kushdo që flet në emër të progresit, automatikisht vendoset në pozita autoritare. Ajo çka quhet “progres” apo “zhvillim” mund të thuhet se është një term eufemizëm për “industrializimin”. Domethënë, vendet e zhvilluara, SHBA, Britania e Madhe, Franca, Gjermania, etj., janë praktikisht vendet e industrializuara. Tani, meqë fjala “industrializim” nuk tingëllon shumë ëmbël, sepse sjell ndërmend fabrika, uzina, oxhaqe, kompartamente të automatizuara e me radhë, fjala “zhvillim” i neutralizon këto, duke u vetëshpallur njëkohësisht si aspirata e gjithë globit. Vendet e zhvilluara, vendet në zhvillim dhe vendet e botës së tretë (që duhet të rendin drejt zhvillimit). Kështu ndahet bota sipas progresit.

Meqë nuk ka ndonjë shtet mysliman të industrializuar (të zhvilluar) plotësisht, gishti i akuzuesve drejtohet nga Islami, si pengesë e këtij industrializimi apo zhvillimi. Por argumenti është i cekët; të marrim, për shembull, shtete si Ekuadori, Angola, apo Argjentina, që nuk janë shtete me shumicë (apo edhe pakicë) myslimane, por që megjithatë nuk janë vende të industrializuara. Si e shpjegojmë këtë? Nëse ndjekim logjikën e akuzave ndaj Islamit atëherë duhet t’ia hedhim përgjegjësinë Krishterimit, e në veçanti Katolicizmit në rastin e këtyre tre vendeve. Nëse konsiderojmë ish-Bashkimin Sovjetik, shohim se zhvillimi/industrializimi ndodhi vetëm pasi shteti sulmoi e neutralizoi rolin dhe ndikimin e Kishës Ortodokse. Prapë, me logjikën e akuzave ndaj Islamit, duhet të dalim në përfundimin se ishte feja ortodokse që deri më 1917-ën pat penguar zhvillimin e shtetit modern rus/sovjetik. Në mënyrë të ngjashme mund të flasim për prapambetjen e Kinës si pasojë e rolit e ndikimit të Konfucianizmit e Taoizmit, apo Indisë nga Hinduizmi…

Sidoqoftë, akuza të tilla nuk para dëgjohen, të paktën jo siç bëhet me rastin e Islamit. Prapambetja e Shqipërisë, në fakt e gjithë Ballkanit, i faturohet osmanëve, e rrjedhimisht Islamit. Po prapambetjen e Angolës, Haitit, Perusë, Butanit… kujt duhet t’ia faturojmë? Islami, të paktën deri disa dekada më parë, nuk ka pasur prezencë në këto vende, e kësisoj s’mund të jetë përgjegjës për gjendjen e tyre të ashtuquajtur “të prapambetur”, apo “të pazhvilluar”. Atëherë në ç’bazë mund të qëndrojë akuza se Islami na qenka fajtor për prapambetjen e Shqipërisë, e madje gjithë Ballkanit? Nëse s’mund të fajësojmë Katolicizmin për fatin e, për shembull, Angolës apo Filipineve, atëherë s’mund të fajësojmë Islamin për gjendjen e Shqipërisë. E dyta dhe nuk mund ta anashkalojmë këtë: a është të qenët vend i industrializuar parakusht apo identik me të qenët “i zhvilluar”?

Dy fjalë mbi zhvillimin

Le të zgjatemi e të flasim pak për industrializimin dhe njehsimin e tij me zhvillimin. Në çdo qytetërim me bosht shpirtëroren[8], me âsht Realitetin[9] prej të Cilit çdo gjë buron, përparësia nuk ka qenë tek industria, teknologjia apo armatimi – edhe pse nuk kanë munguar asnjëra – por te krijimi i një hapësire ku njerëzit të mund të punonin e jetonin me vetëdijen e plotë për rrugëtimin e vetëm që ka rëndësi, atë drejt Hyjnores. Në sajë të kësaj përparësie, çdo aspekt i jetës në një qytetërim tradicional, që nga arkitektura e urbanistika, veshja e muzika, ishte e tillë që nuk lejonte harrimin e Zotit, përkundrazi, shërbente për rikujtimin e Tij. Artet tradicionale, që nga poçaria e argjendaria, që nga punimi i armëve te qëndisja – në fakt edhe bujqësia, blegtoria, praktikisht çdo veprimtari në një qytetërim tradicional, – e gjurmonin zanafillën e tyre te një burim vertikal frymëzimi, te një burim hyjnor. Qoftë, për shembull, në vendet myslimane, qoftë në ato të krishtera[10], esnafët dhe gildat kanë qenë nën patronazhin shpirtëror të një pîri[11] ose profeti, duke i dhënë kështu këtyre zejeve e zanateve edhe rolin e një kanali të një hiri e bereqeti hyjnor. Kjo është e mundur, sepse çdo traditë është tërësia e parimeve që e lidhin njeriun me Zotin dhe me të tjerët, dhe si e tillë tradita buron nga religjioni, e cila buron nga shpallja[12]. Në të njëjtën kohë, bukuria është pjesë e pandashme e një arti tradicional, sepse “Zoti është i Bukur dhe e do të bukurën”[13]. Puna ishte me vokacion, e në të njëjtën kohë mënyrë për dëlirjen e shpirtit e qasjen ndaj Zotit. Zejtari punon e transformohet nëpërmjet artit të zanatit të vet, ndërsa vegla e punës – qoftë gjilpërë, daltë a çekan, – është tejzgjatje e gjymtyrëve të tij. Ka një lidhje organike mes veglave e mjeteve tradicionale të punës e atij apo asaj që i përdor ato; mjetet i binden mjeshtrit, i cili me anë të tyre krijon, e në të njëjtën kohë laton vetveten. Kjo, ama, nuk është një interpretim romantik i së kaluarës[14].

Mirëpo industrializimi i punës e përmbysi situatën – thamë se vegla[15], mjeti, i bindet plotësisht ustait – e kështu makineritë jo vetëm që punojnë vetë e nuk i binden njeriut, por edhe zëvendësojnë punën e tij. Është e vërtetë që prodhimi në masë shumëfishohet, por pakthyeshmërisht në dëm të cilësisë së prodhimit, ndërsa privon njeriun nga punë e zanate që ishin të integruara plotësisht në një univers religjioz e të mbrujtura me kuptim. Industrializmi modern nuk mund të lindte kurrë nga një qytetërim ku vetëdija shpirtërore e popullatës ishte e zgjuar[16]; një popullatë e tillë, me një botë të brendshme shpirtërore të pasur nuk mund assesi të prodhojë seritë industriale[17], çfarëdo forme qofshin ato. Nuk është thjesht çështje papunësie, sepse kjo zhvendosje pati (e vazhdon të ketë) të tjera pasoja serioze për njerëzimin.

Kjo përmbysje e përparësive ishte një simptomë e një humbjeje të harmonisë së brendshme të njerëzve, humbje që doemos do të pasqyrohej edhe jashtë[18]. Industrializimi ishte pasojë e kthimit të shpinës nga Perëndimi ndaj Krishterimit Klasik të Mesjetës dhe hyjnizimit të njeriut prometean[19], i cili harron, e pastaj mohon Qiellin, e i kthehet tokës ta zaptojë atë. Shkurtimisht mund të themi se kolonializmi perëndimor, falë shkencave faustiane[20], përfshirë teknologjinë ushtarake, vërshoi e zaptoi pjesën më të madhe të globit. Në pamje të parë ky duket si një triumf, por, në fakt, ky zaptim nuk ishte veç një shpërhapje, një vërshim i jashtëm i atyre njerëzve që donin të mbushnin e të kompensonin zbrazëtinë e brendshme që kishte kapluar qenien e tyre, “zbrazëtinë në formën e Zotit”, siç do të shprehej Jean-Paul Sartre.

Le të imagjinojmë për një moment një njeri i cili vendos që në palestër të mos kalitë gjë tjetër veç muskujt e krahut, e neglizhon krejtësisht pjesën tjetër të trupit. Kjo soj kalitjeje është, në fakt, gjymtim sistematik, e herët a vonë trupi i një njeriu të tillë do të ketë disa muskuj jashtëzakonisht të zhvilluar, e pjesën tjetër të lënë pas dore – me pak fjalë një karikaturë. Është e vërtetë se muskujt e tij të krahut janë më të zhvilluar se ato të njerëzve të tjerë, por pjesa tjetër e trupit është në gjendje të vajtueshme.

Nëse e vazhdojmë më gjatë analogjinë, kështu është edhe me botën moderne sot; e gjithë vëmendja ka shkuar te zhvillimi i ‘muskujve të krahut’, te zhvillimi i teknologjisë e industrisë, në dëm të çdo gjëje tjetër. Ndërkohë trumbetarët e kësaj “mrekullie” nuk reshtin së na kujtuari se kjo duhet të jetë aspirata e njerëzimit, gara e teknologjisë e industrisë, e “zhvillimit”; pra të gjithë duhet të braktisin kalitjen e gjithë muskujve përveç atyre të krahëve. E në fakt kështu ka ndodhur; bota myslimane, e në fakt edhe pjesa dërrmuese e vendeve të botës, kanë flakur kalitjen e harmonisë për kalitjen fragmentare[21]. Fakti që qytetërimet predomoderne, të latuara nga botëkuptimi përkatës religjioz, me shekuj e patën ruajtur këtë harmoni, duke i vënë kufi qasjeve e shpërhapjeve fragmentare, denigrohet nga arsimi e mediat moderne si fazë e papjekur apo e pazhvilluar e njerëzimit.

Por, siç thotë edhe autori britanik Charles Gai Eaton, ky qëndrim qe një soj ledhi rrëzë shkëmbinjve[22] buzë honit. Falë idesë së teuḥīdit, Unitetit Hyjnor, që u qëndron myslimanëve si një diell dëshmues mbi kokë, e në krahasim me të cilin çdo gjë tjetër është një hije e zbehtë, rezistenca ndaj “zhvillimit” mund të thuhet se ka qenë edhe më e fortë se në religjionet e tjera. Kujtojmë se Islami është shpallja e fundit, domethënë edhe më e reja, e me shumë gjasë, providencialisht, edhe më e vështira fé për t’u sfiduar nga fetë e reja të –izmave e “progresit”. Duke këmbëngulur te harmonia e brendshme dhe e jashtme, harmonia me Zotin e me të tjerët, Islami ka ngadalësuar rrokullisjen e njerëzimit në hon, nëse përdorim analogjinë e z. Eaton. Atëherë, si mund të akuzohet Islami[23] se është pengesë e “zhvillimit”, kur ky “zhvillim” është galopi drejt vetëshkatërrimit”?

Megjithatë, dëmet e mësymjes e infiltrimit të –izmave e lloj-lloj ideologjive progresiste në universin e Islamit – e çdo religjioni tjetër në fakt – kanë qenë të pallogaritshme. Narrativi i apologjetëve myslimanë modernë e dëshmon këtë, narrativ i cili merr forma të tilla si: Islami ka vlerë sepse i dha Evropës dijen e antikitetit, pa të cilën s’do të kishte Rilindje Evropiane, pa të cilën s’do të kishte Perëndim modern; ose, Kur’ani është i vërtetë sepse ky apo ai varg kur’anor përkon me këtë apo atë zbulim a teori shkencore, e të tjerë shembuj të ngjashëm. Këto qëndrime finalizohen me përkrahjen pothuajse pa kushte të çdo gjëje që konsiderohet “moderne” apo e “kohës”.

Mirëpo, çdo gjë që e karakterizon modernitetin, nuk mund të thuhet assesi se është teuḥīdi, kryeparimi i të menduarit islam; në fakt, është krejt e kundërta[24]. Patjetër, ky karakterizim përfshin edhe shtetet moderne, të cilat janë të bazuara në këto premisa, e në veçanti atë të zhvillimit. Siç shprehet edhe prof. Chittick: “Veçanërisht habitëse … është shkalla me të cilën myslimanët duket se mendojnë që shtetet moderne mund të imponojnë një rend islam, me aftësinë e tyre të paparë historike për të indoktrinuar e shtrënguar. Vetë përpjekjet për këtë tregojnë qartë se një shoqëri “islame” mund të kthehet kollaj në thjesht një tjetër version të totalitarizmave të përbindshëm, aq karakteristikë për botën moderne”[25].

Këto qëndrime në shumë myslimanë sot nuk janë tjetër veçse simptoma të një ndjesie të thellë inferioriteti ndaj teknologjisë e “zhvillimit”. Ky inferioritet është i mundur falë neglizhimit e mosnjohjes së traditës së stërpasur intelektuale islame – traditë që është e aftë t’u japë përgjigje sfidave intelektuale që moderniteti i ka vënë përpara Islamit[26] – dhe nga mosnjohja e natyrës dhe premisave të shkencës moderne[27]. Nuk është rastësi që kritikat më të mprehta të modernitetit kanë ardhur fillimisht e kryesisht nga vetë perëndimorët. Falë përjetimit më të gjatë mbi kurriz të modernitetit, në krahasim me pjesën tjetër të botës, ata janë më të vetëdijshëm se shumë nga problemet që përballet bota moderne sot burojnë nga premisat e modernitetit e aplikimet e tij, qoftë në fushat shkencore, sociale, politike, etj.

Është me vend të kujtojmë një fjalim nga Dr. Martin Lings në Universitetin e Kajros në vitin 1964, ku mes të tjerash thotë:

I kemi dëgjuar shumë herë gjatë kësaj konference fjalët “zhvillim” (tetawwur) dhe “progres” (tekaddum), “ripërtëritje” (texhdîd) dhe “renaissance” (nendeh), dhe them nuk do të qe kohë e humbur të ndaleshim pak dhe t’i bënim një shqyrtesë kuptimit të tyre. “Zhvillimi” nënkupton shkëputje nga parimet; dhe ndonëse është e nevojshme të lëvizim nga parimet në një largësi të caktuar me qëllim që t’i zbatojmë ato, është e një rëndësie jetike të mbetemi pranë tyre aq sa marrëdhënia me ta të jetë plotësisht efektive. Zhvillimi, që këtej, kurrë s’duhet të kapërcejë këtë pikë. Pararendësit tanë qenë fort të vetëdijshëm që kjo pikë rreziku është arritur në Islam qindra vjet më parë; dhe për ne, që jemi kaq vonë nga komunitetit ideal i Profetit dhe shokëve të tij, rreziku është krejt më i madh. Atëherë, si mund t’ia lejojmë vetes të mos jemi të vëmendshëm? Si mund të mos kemi frikë se po e rrisim largësinë nga parimet aq sa zhvillimi të bëhet degjenerim? Njëmend mund të shtrohet pyetja gjithë sa i përket asaj që me krenari shpallet sot si zhvillim: a nuk është në fakt degjenerim?[28]

Përmbysje përparësish…

Shumë nga problemet me të cilat Shqipëria përballet sot – politikisht, ekonomikisht, e si shoqëri – janë pasojë e komunizmit; faturat e asaj periudhe vazhdojmë akoma t’i paguajmë. Çfarë është edhe më tragjike është nostalgjia për regjimin komunist sepse “kishte rregull”, siç shprehen rëndom disa. E vërtetë, ka pasur rregull, por kjo ishte në sajë të brezit paraardhës, të mbrujtur direkt apo indirekt me praninë e Islamit e Krishterimit, duke lënë kështu një sasi vlerash si trashëgimi. Ashtu sikurse pasuria shekullore e një familjeje mund të bëhet rrush e kumbulla në duart e një pasardhësi plëngprishës. Me lindjen e rritjen e “njeriut të ri, veprës më të ndritur të partisë”, kjo trashëgimi vlerash sa erdhi e u pakësua. Personalisht, do të argumentoja se vlera që u dëmtua më tepër ishte respekti ndaj së vërtetës, në kuptimin më të plotë.

Sipas kozmologjisë tradicionale islame, kozmosi mbahet në katër “shtylla” Hyjnore, të cilët janë katër Emrat parësorë: Gjalluesi (I Gjalli) (al-Ḥajj), Ditësi (I Gjithëdituri) (al-ʿAlīm), Dëshiruesi (al-Murīd), i Fuqishmi (al-Kādir). “Zoti e krijon gjithësinë me anë të fuqisë, por Ai kurrë nuk ushtron fuqi pa e dëshiruar këtë, çka do të thotë se në gjithësi nuk ndodh kurrë diçka arbitrare ose e pakuptimtë. Ai nuk mund të dëshirojë diçka pa e njohur më parë, kështu që dijes i paraprin gjithëdija. Dhe dija varet nga jeta.”[29] Pra, ka një përparësi edhe në Emrat Hyjnorë, të cilët diktojnë edhe hierarkinë e natyrës së gjërave, ashtu siç e do Vetë Zoti. Pushteti apo fuqia, ushtrohet në sajë të vullnetit, i cili ushtrohet në bazë të dijes, e cila doemos varet nga vetë jeta. Kur kjo hierarki nuk respektohet, kur gjërat nuk vihen në vendin e tyre, doemos që nuk mund të pritet të mos ketë pasoja.

Gjatë regjimit komunist, shteti i kushtëzoi qytetarët e vet t’i binden autoritetit, pra pushtetit – me dhunë, propagandë mediatike e me arsim. Shumëkush që guxoi të mendonte ndryshe, që sfidoi legjitimitetin e kësaj ngrehine pushteti të ngritur për hatër të pushtetit, përfundoi pas hekurash, apo edhe u eliminua fizikisht. Vullneti, dituria, vetë jeta e njerëzve, pritej që të ishte në shërbim të partisë, pra pushtetit. Nga pikëpamja e kozmologjisë tradicionale islame, kjo qasje ishte në thelb padrejtësi, sepse e përmbys hierarkinë e natyrës së gjërave[30]. E nga padrejtësia s’mund të dalë asgjë e mirë.

Siç e thamë, çdo gjë duhet të ishte në shërbim të pushtetit: historia, arti, teknologjia… Do të ndalemi pak te historia ngaqë është direkt e lidhur me temën tonë. Narrativi i historiografisë zyrtare ishte pak a shumë ky: shqiptarët kanë pasur një komb-shtet që nga lashtësia, por që ndodhi çfarë ndodhi para rreth njëzet e dy shekujsh erdhën romakët që shkatërruan 70 qytete[31] e morën 150 mijë skllevër, e na robëruan për 500 vjet. Pas disa shekujsh; dhe e gjejmë Shqipërinë (në Mesjetë![32]) të pushtuar nga bizantinët, të cilët po ashtu na robëruan edhe 500 vjet të tjera. Pastaj i erdhi radha turkut që disi ishte më barbari i klubit të pushtuesve 500 vjeçarë. Më vonë erdhi pavarësia që s’mund t’i plotësonte ëndrrat e shqiptarëve, mbretit Zog nuk iu kursyen shumë epitete, erdhën italianët fashistë e gjermanët nazistë, dhe në fund, në fund fare, erdhën komunistët që mrekullisht plotësuan të gjitha aspiratat që shqiptarët kishin pasur. Është e pamundur të mos pikaset nota e theksuar teleologjike e kësaj historiografie; historia jonë ka pasur një synim, të cilin përfundimisht e përmbushi partia![33]

Në këtë rrëfim, “periudha e errët” osmane luajti rol kryesor si antiteza e shpëtimtares parti apo shpëtimtarit udhëheqës. Demonizimi sistematik i trashëgimisë osmano-shqiptare ishte sfondi karshi të cilit shteti komunist krahasoi e glorifikoi veten[34]. Mirëpo kjo retorikë nuk ka sosur dhe ka pasur përpjekje sistematike për ta mbajtur të kaluarën islame në pozitat që e vendosi komunizmi, ndërsa është sjellë Krishterimi në vendin e synimit që paskan pasur shqiptarët, synim ky që na është penguar nga “aksidenti historik” i osmanëve. Prapë, togfjalëshi “aksident historik”, i ndeshur rëndom, kundërmon teleologji, sepse nënkupton një udhë a synim drejt së cilës shqiptarët ishin nisur dhe ndodhinë e një aksidenti që i frenoi apo çoi në tjetër rrugë. Përsëri, historia jonë vazhdon të ketë një synim, të cilin e përfundimisht do ta përmbushë, këtë radhë, pranimi në familjen evropiane! Ndërkohë ri-konvertimi i shqiptarëve në Krishterim ofrohet si kusht për arritjen e këtij synimi që na e ndërpreu Islami. Le të komentojmë pak mbi këtë hamendje.

Pikësëpari duhet të kuptohet se komunizmi nuk do të mund të zinte vend aty ku Islami ishte plotësisht i shëndetshëm, por zuri vend ngaqë pozita e Islamit u godit sistematikisht nga faktorë të brendshëm e të jashtëm, diskutimi i të cilëve do të na largonte nga tema. Minimi i kësaj pozite të Islamit ishte njëkohësisht minim i pozitës së Krishterimit shqiptar, i cili, ndryshe nga ai perëndimor, kishte mbetur relativisht i pacenuar falë pranisë mbrojtëse të Islamit. Kjo është e kundërta çka u është servirur shqiptarëve si histori – kujtojmë formulën “ku shkel turku nuk mbin bari” – por dëshmitë flasin ndryshe. Metafizikani dhe studiuesi i pashoq i religjioneve Frithjof Schuon shprehet kështu: “…në Kishën Latine fatkeqësia erdhi nga antikiteti pagan, i cili qe neutralizuar vetëm pjesërisht… në Kishën Lindore fatkeqësia erdhi, as nga turqit që pushtuan Ballkanin, as nga mongolët që pushtuan Rusinë, por nga lëvizjet autoktone laike, të cilat me tendencat e tyre materialiste e nacionaliste e shtypën Kishën. Nëse sundimi aziatik ishte fatkeqësi për laikët, ai ishte mburojë për jetën e brendshme të Kishave…”[35] Kujtojmë, gjithashtu, se Islami është e vetmja fé, që e ka të dekretuar me ligj mbrojtjen e feve të tjera. Ka mjaft shembuj që ilustrojnë praninë mbrojtëse të Islamit për fetë e tjera[36], e nuk flasim duke pasur parasysh vetëm anën ekonomike apo ushtarake, por edhe strehë nga mësymja e –izmave që filluan në Perëndim[37] qysh me Rilindjen. Roli i Krishterimit nuk u margjinalizua në Perëndim nga Islami, por nga faktorë të brendshëm me prirje materialiste e sekulare, siç u tha edhe më lart nga Schuon-i.

Mirëpo, injoranca apo indiferenca sistematike e dëshmive dhe përsëritja në mënyrë monotone e kallëpeve të historiografisë komuniste në lidhje me Islamin (e jo vetëm) vazhdon akoma. Kjo është sikur dikush të përsërisë herë pas here se 1+1 bëjnë 3, dhe pastaj të konkludojë se nga fakti i shumë-përsëritjes së këtij pohimi atëherë 1+1 duhet të bëjnë 3. Kjo metodë ishte e “suksesshme” gjatë monizmit sepse pasojat e moskonformimit ishin tepër serioze. Me anë të kërcënimit, direkt apo indirekt, komunistët mundën të krijonin njëzëri pak a shumë një opinion publik uniform – me ndihmën doemos edhe të Akademisë së Shkencave, të cilën e krijuan vetë për fabrikim opinioni.

Stafeta e neglizhimit të vërtetës nuk duhet kaluar dorë më dorë, duke vazhduar kësisoj kultivimin e mëtejshëm të “njeriut të ri nr. II”, që synon shpëtimin e përparimin e kombit me anë të “kthimit te feja e të parëve”, duke nënkuptuar në veçanti Katolicizmin. Siç edhe e përmendëm, ky kthim serviret pothuajse në rangun e një ligji natyror, i shoqëruar me aspiratat për t’u bërë pjesë e “familjes evropiane”[38], që nuk do të thotë tjetër, por pranimi në klubin e të “fortëve” ekonomikë, politikë, ushtarakë e me radhë. Vështirë të gjendet argument më anti-kristian e më anti-religjioz në përgjithësi. Profetët, urtarët e shenjtorët e feve në shekuj, kanë ftuar njerëzit në gjirin e një religjioni për t’u shpëtuar shpirtrat, sepse adhurimi është gjendje normative e të qënuri (qenët; ekzistuari), mënyra e vetme që lejon njohjen e gjërave ashtu siç janë e jo siç duken. Asnjë figurë shpirtërore s’ka ftuar njerëz në fé për t’u pranuar në aleanca ushtarake apo unione politike e tregtare. Një Klement i Aleksandrisë, një Shën Agustin apo një Shën Toma D’Akuin do të kthehej përmbys në varr nëse do të dëgjonte një ftesë të tillë për në fenë e Krishtit.

Autori i këtyre rreshtave nuk pretendon assesi të marrë përsipër se si duhen ftuar njerëzit në Krishterim, apo në cilëndo fé qoftë, por kushdo që ka njohuri minimale mbi veprat e disa prej kolosëve intelektualë e shpirtërorë të Krishterimit dhe respektin e sinqertë ndaj një religjioni autentik, nuk mund të pranojë argumente të tilla në heshtje. Gjithashtu duhet përmendur se realiteti i Krishtit, si çdo figurë tjetër madhore shpirtërore, ka një dimension metahistorik, që del përtej caqeve të kohës[39]; diçka që si duket është harruar. Ky thelb që nuk duket është gjithmonë shumë më i rëndësishëm se lëvozhga, qoftë kjo në formën e dinamikave historike, shoqërore, demografike e kulturore – kjo s’duhet harruar.

Të tjera “njolla” dhe institucionalizimi i trashësisë

Një “njollë” tjetër e Islamit në Shqipëri vjen në formën e etiketimit të trashëgimisë së tij thjesht si një kopje e dorës së sytë e artit e kulturës bizantine. Ama pohime të tilla kanë sjellë përballje me situata të sikletshme paradoksale. Marrim si shembull arkitekturën e periudhës osmane. Me gjithë shkatërrimin në masë të trashëgimisë arkitekturore myslimane shqiptare[40], për mrekulli mbijetuan në gjendje relativisht të mirë, si dëshmi e kësaj trashëgimie, lagje të tëra në Berat, Gjirokastër, në pazar të Krujës dhe po ashtu në disa qytete të Kosovës e Maqedonisë. Në veçanti Berati e Gjirokastra janë deklaruar si pjesë e trashëgimisë së njerëzimit edhe nga UNESCO-ja[41]. Nëse është e vërtetë se ishim për 500 vjet në “errësirë”, atëherë si është e mundur që trashëgimia arkitekturore myslimane e periudhës osmane ka vlerë të padiskutueshme? Siç thotë edhe Krishti, “Ju do t’i njihni nga frytet e tyre. A vilet vallë rrush nga ferrat ose fiq nga murrizat?”[42] Kësisoj, është e vështirë të pretendohet, logjikisht, se një qytetërim i errët, barbar e pa vlera, prodhon bukuri e harmoni në hapësirë, siç dëshmohet nga arkitektura[43] e lagjeve tradicionale myslimane të Beratit, Gjirokastrës apo Prizrenit. Apo vërtet mund të vilet rrush nga ferrat e fiq nga murrizat?

Nëse dikush kërkon të kundrojë botën e brendshme të një myslimani a myslimaneje tradicionale të gdhendur nga hiri e bereqeti islam, mjafton të kundrojë Xhaminë e Et’hem Beut, Xhaminë Blu në Stamboll, Taxh Mahalin në Agra të Indisë, apo sarajet e Alhambrës në Granadë të Spanjës. Nëse dikush kërkon në botën e brendshme të njerëzve të latuar nga nacional-komunizmi, mjafton t’u hedhë një sy parafabrikateve, pallateve, e godinave, që nga republikat sovjetike deri në Ballkan. Ironia qëndron në atë se frytet e artit[44] e arkitekturës myslimane shqiptare nacionalizohen, ndërsa pema e cila dha këto fryte, Islami, demonizohet. Diçka e tillë mund të quhet me të vërtetë “institucionalizim i trashësisë”. Nuk e kemi fjalën për “trashësinë” në kuptimin zhargon të saj, por për mbulimin e kthjelltësisë, e tejdukshmërisë intelektuale – trashjes me anë shtresash palë-palë argumentesh e interpretimesh të pasakta – në mënyrë sistematike me anë të librave, teksteve shkollore, kumtesave, dokumentarëve, etj.

Tentativat për të shpjeguar artin islam thjesht si produkt i një konglomerati huazimesh – hebraike, bizantine, hindu, etj. – nuk kanë munguar dhe hamendësime të tilla janë paraqitur çuditërisht si teori të padiskutueshme. Mirëpo, çfarë është e pamundur të shpjegohet logjikisht është se si ka mundësi që kopjacë të zellshëm, papritmas, nuk krijuan art e arkitekturë bizantine të dorës së dytë, në rastin e Ballkanit[45], por krijuan diçka rrënjësisht origjinale që dallon qartë nga burimi i supozuar i huazimeve?! Shpjegimi shpaloset natyrshëm para nesh nëse njohim praninë e Hirit Hyjnor të një shpalljeje, e cila transformon e gdhend botën e brendshme të bashkësisë së besimtarëve, transformim që domosdo manifestohet në forma nga më të larmishmet në kohë e vende të ndryshme. Arkitektura tradicionale islame e Egjiptit, për shembull, është e ndryshme nga arkitektura tradicionale islame e Ballkanit, Persisë ose Malajzisë, ama secila rrezaton larminë që lind nga një burim, teuḥīdi. Nga ky kënd, është e qartë se arti e arkitektura islame, pavarësisht nga largësia gjeografike apo ndarja kohore, mbesin pagabueshmërisht të tilla. Xhamia Mbret në Berat është shumë më e ngjashme në thelb me një xhami në Indinë Mugale sesa me Kishën e Shën Triadës në Kala të Beratit. Mund të sillen plot shembuj të tjerë që e ilustrojnë këtë argument.[46]

Një tjetër “njollë” është prejardhja dhe origjina jo-shqiptare e disa familjeve myslimane, që është servirur rëndom si dëshmi për “përzierjen e gjakut të pastër arbëror”. Nuk ka akoma as edhe një vërejtje a akuzë (fatmirësisht) ndaj faktit se Pjetër Marubi, për shembull, mjeshtri i fotografisë, ishte me origjinë italiane, jetoi e vdiq në Shkodër. Nga ana tjetër qëndrimi ndaj pranisë së familjeve myslimane me origjinë turke (apo kudo nga Lindja) nuk ka qenë aspak i tillë; nëse do të thoshim se jo rrallë është derdhur vrer, nuk do të ishte larg së vërtetës. Sidoqoftë, kjo është një mendjengushtësi e cila dëmin më të madh ia shkakton atyre që ia lejojnë vetes të shprehen në këtë mënyrë dhe nuk meriton vëmendje më shumë. Çfarë ka rëndësi është sqarimi i kësaj larmie origjinash, veçanërisht në qendrat urbane.

Është esenciale të kuptohet se komb-shtetet moderne kanë shumë ndryshime themelore nga ato premoderne; në veçanti, parimet mbi të cilat mënyra e sundimit të qeverisjes[47] dhe vlerat që gdhendin organizimin e shoqërisë. Gjithashtu, shtetet premoderne kanë qenë nga natyra shumëkombëshe dhe shumetnike, e në veçanti perandoritë, me shtrirjen e tyre të gjerë. Një nga këto perandori[48] ka qenë edhe ajo osmane, e cila shtrihej në tre kontinente dhe kishte mbi tridhjetë grupe etnike brenda kufijve të saj: turq, shqiptarë, serbë, boshnjakë, hebrenj, grekë, libanezë, armenë, egjiptianë, e kështu me radhë. Që nga brigjet e Adriatikut një njeri mund të udhëtonte në brigjet e Afrikës Veriore apo ato të Detit të Kuq pa pasur nevojë për lejekalim[49]. Fakti që në shumë qendra urbane të perandorisë osmane ka pasur shumë kombësi s’është aspak e çuditshme. Tregtia ka qenë një faktor shumë i rëndësishëm në lëvizjen e njerëzve, mallrave, ideve, kulturës, artit. Po ashtu administratorët e ushtarakët[50] e lartë bashkë me familjet e tyre kanë ndërruar krahinë ose qytet rregullisht. Fakti që një turk si Hasan Riza Pasha, mbrojtësi i Shkodrës, u lind në Bagdad, apo Mehmed (Mehmet) Ali Pasha, një shqiptar nga Kavalla, ishte vali i Egjiptit (e më vonë mbret), ose Vaso Pasha, një shkodran, ishte guvernator i Libanit, ishte diçka më se normale. Shembuj të ngjashëm ka plot edhe ndër tregtarë, artistë, zejtarë, etj. Në kujtimet e veta, për shembull, Eqrem bej Vlora shkruan për dhjetëra shqiptarë që punonin e banonin anembanë perandorisë, të cilët i takoi gjatë udhëtimeve të tij, aq sa edhe shprehet: “A ka ndonjë cep të Perandorisë Osmane ku të mos ketë shqiptar?”[51] Një perandori si ajo osmane ishte për nga natyra shumëkombëshe dhe qytetarët e saj kishin të drejtë të jetonin, punonin, tregtonin, kudo që mund ta shihnin të arsyeshme apo të nevojshme. Pikërisht për këto arsye, për shembull, një nga lagjet kryesore të Stambollit edhe sot e kësaj dite mban emrin Arnavutköy, apo ka akoma fshatra në Turqi ku flitet shqip, pa përmendur fare qytetarët turq me origjinë shqiptare[52], numri i të cilëve është mjaft më i madh.

Ndërsa krenohemi me këtë panoramë të historisë, duke e çmuar aftësinë e shqiptarëve për të jetuar e punuar mes viseve e popujve nga më të ndryshëm, mbetet mjaft e çuditshme se si studime të çmueshme si ai i Hamdi Bushatit, Shkodra dhe Motet[53], ku mes të tjerash i kushtohet një kapitull prejardhjes së huaj të disa familjeve në Shkodër, instrumentalizohen si pretekst për të dëshmuar “ndotjen” e gjakut të dëlirë arbëror, sikur prejardhja jo e duhur na qenka krim. Shtegtimi, emigrimi, lëvizja e njerëzve, është pjesë e natyrshme e historisë së njerëzimit, pavarësisht nga vendi dhe epoka. Sipas logjikës së akuzave të tilla, shqiptarët që kanë lëvizur e janë vendosur edhe sot në Evropë, Amerikë, a kudo qofshin, kanë “ndotur” gjakun e dëlirë anglez, francez, gjerman, amerikan… “ndotje” kjo që do të mbetet aty, qoftë edhe me shekuj.

Në vend që prejardhja e huaj e disa familjeve shkodrane e shqiptare të shihet si dëshmi e pranisë së një dinamike të shtresuar, qoftë demografike, qoftë kulturore, qoftë artistike, qoftë tregtare, në trojet shqiptare gjatë Perandorisë Osmane, ajo është parë nga disa si “njollë” që duhet hequr ose duhet të qëndrojë e tillë. Siç e thamë edhe më lart, kjo “njollë” është selektive, sepse prejardhja nga Italia, apo ndonjë vend perëndimor, mrekullisht bën përjashtim. Përveç dritëshkurtësisë, një qëndrim i tillë do të ishte edhe një ilustrim adekuat i asaj çka njihet si “racizëm”.

Përfundime

Historiani Arnold Toynbee, në hyrjen e veprës së tij monumentale A Study of History (Një Studim i Historisë), duke marrë Britaninë e Madhe si shembull, argumenton se asnjë komb ose komb-shtet në Evropë nuk mund të ketë një histori të kuptueshme nëse kufizohet te fusha e “historisë së kombit”. Ai thotë se historia varet nga forca që “nuk janë nacionale, por që rrjedhin nga faktorë më të gjerë… dhe janë të pakuptueshme në veprimin e tyre të pjesshëm përderisa mungon një qasje tërësore…” [54]. Historiografia e Shqipërisë (dhe jo vetëm) lëngon akoma nga qasja fragmentare dhe korniza e zhvendosur konceptuale e historisë, sepse historia e Shqipërisë studiohet e shkëputur nga rrethinat gjeografike e historike dhe se mendësia e komb-shtetit – diçka shumë e vonë në historinë e shqiptarëve dhe vetë njerëzimit – projektohet në mentalitete premoderne. Si rrjedhojë, formohen perceptime të gabuara mbi vendet dhe njerëzit e së kaluarës, duke u veshur atyre vlerat, qëndrimet e shpresat që kemi ne sot, duke i barazuar kështu pa as më të voglin hezitim me tonat. Doemos që qasje të tilla na kanë çuar në konkluzione të mangëta (në rastin më të mirë) apo kryekëput të gabuara.

Një mbretëri apo shtet i rrethuar nga uji ka avantazhin e të pasurit kufij të pandryshueshëm, duke e bërë kështu më të lehtë studimin e historisë së saj si njësi më vete, thotë Toynbee. Nëse ka ndonjë vend ku një qasje e tillë do të qe e suksesshme ai do të ishte Britania e Madhe, e rrethuar nga deti nga katër anët. Megjithatë, vazhdon Toynbee, edhe historia e Britanisë është e pakuptueshme pa njohur mirë zhvillimet në vendet skandinave, Itali, Francë, Spanjë, Gjermani, e kështu me radhë; dyndjet saksone, vikinge, Magna Karta, luftërat napoleonike, revolucioni industrial, luftërat botërore, janë të pakuptueshme nëse nuk shihet panorama e plotë historike, shoqërore, politike në vende të tjera. Kur diçka e tillë është e vërtetë për Britaninë, që është një ishull, atëherë si mund të kemi një histori të kuptueshme të Shqipërisë pa pasur një njohje të mirë të historisë së vendeve fqinje, e në veçanti brenda suazës së Perandorisë Osmane[55] për më shumë se pesë shekuj?

Izolimi fizik, psikologjik e intelektual që imponoi regjimi komunist do të ishte i pamundur pa ndihmën e “njollave në biografi”, të cilat nëse i shqyrtojmë mirë kishin, në një mënyrë a tjetër, një lidhje me botën, përtej kufijve fizikë, psikologjikë e intelektualë të ngurtësuar me ligj. Siç e thamë edhe më lart, një gjuhë e huaj, studime jashtë, prejardhje e huaj… ishin të mjaftueshme për të qenë tabelë qitjesh nga shteti dhe kjo praktikë përforcohej me anë të një propagande të organizuar, qoftë me anë të arsimit, qoftë me anë të mediave.

Për mendimin tonë, sot “njolla” e Islamit përbën vazhdimësinë e këtij mentaliteti e qëndrimi dhe vazhdon e na pengon vendndodhjen e saktë të koordinatave tona historike, na pengon njohjen e asaj çfarë ishim, e si pasojë njohjen e asaj çfarë jemi e ku duam të shkojmë; na pengon daljen jashtë lëvozhgës së ngushtë psikologjike e intelektuale që na imponoi regjimi komunist[56]. Në fakt, izolimi është e vetmja mënyrë se si regjime të tilla mund të ruanin e përligjnin sundimin e pushtetin e tyre. “Njolla” e Islamit është sot ajo që gjoja na pengon integrimin, zhvillimin, kulturën; por kjo është në thelb e njëjta gjuhë e përdorur nga regjimi komunist, vetëm se këtë radhë programi i partisë (imagjinare) nuk flet për një botë vlerash proletare, por për vlera liberale, perëndimore, e kështu me radhë. Ashtu siç edhe komunistët më përpara, kushdo që ngulmon te ky tëhuajëzim i trashëgimisë e pranisë myslimane shqiptare, te kjo tjetër kornizë e ngushtë intelektuale, me ose pa qëllim, po përdor një mjet për të përligjur superioritet e pushtet.

Urojmë të jemi akoma në kohë për të dalë nga ky ngërç psikologjik e intelektual, dalje e cila është parakusht për çlirimin nga një sërë problemesh që i përkasin jetës sonë, qoftë si individë, qoftë si shoqëri. Imitimi i verbër me të vërtetë mund të na sigurojë një kothere mbijetese, por asnjëherë dinjitet, i cili është i pamundur pa njohur vlerën e vetvetes. Sa për njollat, do të vazhdojmë t’i gjejmë e shohim tek të tjerët përderisa i bartim akoma në shpirtin tonë…

[1]. Absurditeti qëndron këtu: botëkuptimi ekskluziv materialist që shteti mbante (e impononte) zyrtarisht mohonte çdo realitet shpirtëror e metafizik, çdo gjë që nuk mund të matej e prekej. Në të njëjtën kohë konsideronte a priori bashkëfajtorë pasardhësit apo të afërmit e të “njollosurve”, duke njohur kështu praninë e një njolle që nuk matej e shihej tek ata. Një botëkuptim materialist logjikisht nuk mund të pranojë diçka të tillë pasi njeriu konsiderohet thjesht si produkt i mjedisit, e si rrjedhojë mund të latohet kollaj, pavarësisht nga prejardhja (shih p.sh., Karl Marx, Theses on Feuerbach (1888)). Megjithatë, kjo është pikërisht çfarë ndodhi; papritmas shteti vendosi se nuk ekzistojnë as zot, as engjëj, as djaj, por ekzistojnë njolla të padukshme që disi përcillen brez pas brezi. Breza të tillë të “infektuar” kësisoj duhet të identifikoheshin, izoloheshin, apo edhe eliminoheshin fizikisht nëse qe nevoja, për të mirën e shoqërisë. Dhuna e padrejtësia që përjetuan shumë familje shqiptare për dekada me radhë nga kjo gjueti shtrigash e kohëve moderne përbën një nga faqet më tragjike të historisë shqiptare të shekullit të XX-të.

[2]. Kujtojmë se Islami ka ardhur të paktën një shekull para osmanëve në Ballkan.

[3]. Po ashtu nuk i jepet haku së vërtetës duke përsëritur formulën e 50 vezirëve e sadrazamëve shqiptarë në Perandorinë Osmane, a thua sikur shqiptarët përqafuan Islamin për të konkurruar për postet e Perandorisë. Shqiptarët dhanë mjaft figura intelektuale e shpirtërore; kujtojmë Sami Frashërin, Hasan Tahsinin (rektor i parë i Universitetit të Stambollit), apo deri edhe zotërues të titullit më prestigjioz të shkencave islame, atë të shejh-ul islam-it, si Arnaut Ibrahim Efendiu (vd. 1797); po ashtu, Baba Rexheb Ferdíu (vd. 1995), themelues i vllaznisë dhe teqesë bektashiane në Amerikë, vinte nga një traditë e gjatë udhëheqësish shpirtërorë e intelektualë myslimanë shqiptarë në Perandorinë Osmane.

[4]. Muzika e Malit, në veçanti, është dëshmi e gjallë e kësaj lidhjeje. Mjafton të dëgjohen meloditë e këngët nga Ali Farka Toure (vd. 2006), p.sh., një artist afrikano-perëndimor i njohur në mjaft vende të botës, dhe kjo lidhje bëhet e qartë; të qenët muzikolog s’është parakusht të bëjë këtë dallim. Të shihen Gerhard Kubik, Africa and the Blues (University of Mississippi Press, 1999); Gunther Schuller, Early Jazz: Its Roots and Musical Development (Oxford University Press, 1968). Shembulli që dhamë është vetëm për ilustrimin e argumentit tonë, asgjë më tepër.

[5]. Mbretëria e Abisinisë (Etiopisë) dhe ajo e Armenisë janë të parat mbretëri, fillimet e shekullit VI, që pranuan Krishterimin dhe e morën atë nën mbrojtje. Ndërkohë disa nga komunitetet më të lashta të krishtera janë arabe – qofshin në Egjipt, Palestinë, Siri, apo Irak. Ky fakt shpesh anashkalohet, siç dhe lihet në heshtje “mrekullia” se si kanë mbijetuar të krishterë arabë në mes myslimanëve arabë; ndërsa argumenti që kjo mbijetesë e minoriteteve është në sajë të Islamit, me ose pa qëllim, rrallë merret në konsideratë.

[6]. Në fakt, do të qe më e saktë që foljen “është” ta përdornim në kohën e shkuar sepse në Evropën Perëndimore sekularizmi, liberalizmi e të tjera –izma, ka kohë që e kanë zhvendosur Krishterimin në një rol periferik, që sa vjen e zvogëlohet.

[7]. Për një koment më të detajuar të shihet William C. Chittick, Shkencë e Kozmosit, Shkencë e Shpirtit: Përshtatësia e kozmologjisë islame në kohët moderne, shqip., parath. & shënimet Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2011), f. 51-56.

[8]. Nuk flasim vetëm për qytetërimin islam apo të krishterë, por edhe atë budist, hindu, qytetërimet e antikitetit si ato të Egjiptit, Greqisë, Mesopotamisë, Persisë (fé si Zoroastrianizmi janë akoma të pranishme dhe operative sot), e religjionet arkaike në vende të ndryshme të botës. Nga ky aspekt, siç thotë metafizikani dhe matematicieni René Guénon, qytetërimi i sotëm modern përbën një anomali sepse është i bazuar në linja ekskluzivisht materiale: të shihet, The Crisis of the Modern World, trans. Arthur Osborne, Marco Pallis, Richard C. Nicholson (1942), kreu VII.

[9]. Larmia e religjioneve është shpesh ofruar si argument kundër vërtetësisë së tyre. Ama askush s’mund të argumentojë se, për shembull, fjala ‘libër’ nuk mbart kuptim sepse nuk shkruhet e shqiptohet njësoj në gjuhë të ndryshme. Religjionet janë “gjuhët” e shpalosjes së të Vërtetës në kohë e vende të ndryshme. Veçanërisht për Islamin, shpalljen e fundit, larmia e feve jo vetëm që merret si diçka e qenë, por edhe mbrojtja e tyre është e sanksionuar me ligj (sherī’at). Kur’ani përmend mbi 20 profetë me emër e ka mjaft referenca mbi shumësinë e religjioneve, ndërsa Profeti Muhamed ka thënë se njerëzimi ka pasur 124,000 të dërguar. Kjo është temë që kërkon trajtim të veçantë. Për më gjatë, të shihet edhe kreu Paths that Lead to the Same Summit (Shtigje që Çojnë Tek e Njëjta Majë) në librin nga Ananda K. Coomaraswamy, The Bugbear of Literacy (London, 1947).

[10]. Kjo vlen edhe për vendet budiste, hindu, të antikitetit, etj.

[11]. Pîr do të thotë kryeplak, prijës, dhe zakonisht është titull që shoqëron evliatë, e në veçanti themeluesit e tarikateve. Shih edhe Tahir Dizdari, Fjalor i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe (Tiranë: AIITC, 2005).

[12]. Shih Seyyed Hossain Nasr, Knowledge and the Sacred (Albany, NY: State University of New York Press, 1989), kreu II (Çfarë është Tradita?). Vetë fjala ‘traditë’ nënkupton transmetimin (tradere në latinisht) e dijeve; ajo nuk d.m.th. një zakon apo besëtytni e mbetur, siç keqinterpretohet rëndom.

[13]. Hadith i Profetit Muhamed, transmetuar nga Muslimi, 131. Gjithashtu Platoni thotë se “Bukuria është shkëlqim i së vërtetës”.

[14]. Në lidhje me këtë të shihet eseja nga Ananda K. Coomaraswamy, Why exhibit work of art, Studies in Comparative Religion, Vol. 5, No. 3. (Summer, 1971).

[15]. Shih qasjen mjaft të goditur në lidhje me këtë problem nga filozofi e prifti katolik Ivan Iliç, Tools for Conviviality (Harper & Row, 1973).

[16]. “Njerëzit për nga natyra dëshirojnë të bukurën”, thotë Shën Bazili i Madh (vd. 379 e.s.). Kësisoj mund të thuhet së një qytetërim industrial është i mundur vetëm nga njerëz, natyra e vërtetë e të cilëve është mjegulluar, apo ndryshkur fare, duke u gjymtuar kështu dëshirën dhe aftësinë për të bukurën.

[17]. Mjafton t’u hidhet një sy qyteteve industriale; çdo gjë është e prodhuar në seri, hyrjet, mobiliet, pllakat. Po ashtu flasim sot për industri arti, muzike, argëtimi, etj. D.m.th., çdo gjë vjen e ambalazhuar dhe paketuar. Këtë panoramë industriale, poeti amerikan Thomas. S. Eliot e pat njehsuar me një djerrinë në poemën e njohur me po këtë emër, Djerrina (The Wasteland, 1922).

[18]. Degradimi i kësaj harmonie do të reflektohej në arkitekturë, art, muzikë, marrëdhënie shoqërore, linguistikë, përfundimisht edhe në ambient, duke e sjellë njerëzimin në buzë të një katastrofe ekologjike.

[19]. Rreth prometeizmit rilindës, të shihet Nasr, Knowledge and the Sacred, kreu V, “Man, Pontifical and Promethean”; dhe Seyyed Hossain Nasr, Religion and the Order of Nature (NY: Oxford University Press, 1996), kreu V, “The Tragic Consequences of Humanism in the West”.

[20]. Te Faust-i, vepra madhore e Goethe-s, Fausti hyn në pazar me Mefistofelin, një demon, duke shkëmbyer shpirtin e tij për dije që do t’i jepte mbisundim mbi natyrën.

[21]. “…[q]ytetërimi perëndimor është si një makinë në përshpejtim, që rend vërtik për në greminë dhe… bota myslimane po mundohet me sa forcë që ka që të mos i mbetet pas, e pavetëdijshme se kështu po i garanton vetes shkatërrimin”, Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 30.

[22]. Shih Gai Eaton, King of the Castle: Choice and responsibility in the modern world (Cambridge: Islamic Texts Society, 1991), f. 150.

[23]. Në fakt, jo veç Islami, por asnjë religjion s’mund të akuzohet si pengesë progresi; gjithmonë nëse flasim për progresin e vetëm që ka rëndësi, atë drejt Zotit, drejt Origjinës prej nga ka ardhur çdo gjë e do të kthehet. Ideja e progresit siç trumbetohet sot s’është tjetër veçse projektimi (i përçudnuar) horizontal i aspiratës vertikale të njeriut drejt Qiellit, Parajsës. Është ironike që disa të krishterë në Shqipëri thërrasin shqiptarët drejt Perëndimit me shpresën, si duket, se kështu po i thërrasin drejt Krishterimit. Pak kthjelltësi do të mjaftonte për të shikuar absurditetin e një ftese të tillë.

[24]. Për një përshkrim më të detajuar të këtij karakterizimi të modernitetit të shihet Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 48-51.

[25]. Po aty, f. 52-53.

[26]. Po ashtu, njohja e traditave intelektuale e shpirtërore simotra në religjione të tjera u mundëson atyre mburojë diturore të ngjashme. Ajo hedh dritë mbi të vërtetat metakohore e metakozmike, pakrahasueshmërisht superiore ndaj kontingjencave të ndryshme, e kështu mundëson rrugëtimin drejt Hyjnores dhe shpëtimin e shpirtit – raison d’être e çdo religjioni. Fakti që në qarqe të ndryshme fetare ka një angazhim të mbitepruar në modifikimin e realiteteve fragmentare historiografike e politike, për fat të keq, dëshmon një ngatërrim përparësish; diçka që s’mund të jetë kurrë pa pasoja.

[27]. Të shihen Fatos A. Kopliku (2015), Diktatura e Sasisë, Zani i Naltë, nr. 12, f. 18-35; Science and the Myth of Progress, ed. Mehrdad M. Zarandi (IN: World Wisdom, 2003).

[28]. Martin Lings (Abû Bakr Sirâj ad-Dîn), Funksioni Shpirtëror i Qytetërimit, shqip. Vehap Kola. http://vehapskola.blogspot.com/2013/03/funksioni-shpirteror-i-qyteterimit.html. Origjinali: The Spiritual Function of Civilization, Studies in Comparative Religion, Vol. 2, No. 4. (Autumn, 1968).

[29]. William C. Chittick, Ibn Arabiu, Trashëgues i Profetëve, shqip., parath. & shën. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2012), f. 94. Të shihet Ibn el-‘Arabi, el-Futūḥātu’ l-Mekkiyye (Hapjet Mekase), IV 228. 12, 18, cit. nga William C. Chittick, Sufi Path of Knowledge: Ibn al-‘Arabi’s Metaphysics of Imagination (NY: State University of New York Press, 1989), f. 49.

[30]. Kjo përmbysje përparësish e vlerash, me gjithë pasojat që vijojnë, mund të ndodhë në rang individual, shoqëror, apo institucional, e jo vetëm në rang shtetëror.

[31]. Shifrat janë të pabesueshme kur kujtojmë se as sot nuk i kemi 70 qytete në Shqipëri, e jo më të ishin në antikitet. Megjithatë, as gëk as mëk intelektual nuk dëgjohej nga shqiptarët në ato kohë, qoftë nga mediokriteti i shumë studiuesve, qoftë nga frika e pasojave që rrinin varur si shpata e Demokleut mbi kokat e njerëzve.

[32]. Komb-shteti është një ide që lindi vetëm pas Revolucionit Francez (1779) dhe është pavend supozimi se kishte një Shqipëri apo Itali në Mesjetë, qoftë fizikisht në hartë, qoftë në mendjet e njerëzve. Sidoqoftë, ky supozim merret si i qenë dhe mbretëron në çdo tekst shkollor e më gjerë.

[33]. Ky qe një tjetër absurditet përderisa qëndrimi zyrtar ndaj historisë pretendonte të ishte materialist – ku të vetmit faktorë në konsideratë janë influencat e ndërthurjesh politike, shoqërore, ushtarake – e nuk ka vend për teleologji, për synim apo qëllim të historisë.

[34]. Libri i studiuesit Enis Sulstarova, Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga Naimi te Kadareja (Tiranë: Dudaj, 2003) e dokumenton dhe argumenton qartë këtë.

[35]. Frithjof Schuon, Spiritual Perspective and Human Facts, trans. Macleod Matheson (London: Faber and Faber Limited, 1954), f. 67 (përkthim i autorit).

[36]. Të shihen Thomas W. Arnold, The Preaching of Islam: A History of the Propagation of the Muslim Faith (London, 1913). Në veçanti kreu VI flet për ardhjen e osmanëve në Ballkan dhe trajtimin e popullatës nga ana e tyre; Genti Kruja (2015), Toleranca në Fermanet e Shtetit Osman ndër Shqiptarët, Zani i Naltë, nr. 9, f. 54-56. Gjithashtu, pak javë më parë iu dhurua edhe një delegacioni zyrtar shqiptar në Jeruzalem një kopje nga një ferman i kalifit të dytë të Islamit, Omerit, i cili u garantonte të krishterëve mbrojtje dhe lirinë e besimit. Fermanë të tillë janë shkruar nga sundimtarë myslimanë që nga Fatih Sulltan Mehmeti në Ballkan te Shah Akbari në subkontinentin indian.

[37]. Ky pohim është pjesërisht i vlefshëm sot ngaqë ka dëshmi të qarta që ideologji profane, me një petk religjioz, kanë depërtuar edhe Islamin, duke ofruar zgjidhje që janë kryekëput në kundërshtim me mësimet themelore të tij: “Kur’ani i urdhëron vazhdimisht besimtarët të kenë besim te Zoti, dhe qëndrimi i të besuarit te mëshira e Zotit e mbush botëkuptimin tradicional. Përkundrazi, ideologët dhe fundamentalistët u kërkojnë myslimanëve të kenë besim në vegimin utopik, teknologjinë ushtarake dhe zbatime centraliste, të detyruara, të Sheri’atit.” Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 110.

[38]. Është e vështirë të mos mendosh se ç’nënkuptohet me këtë: a jemi ne shqiptarët pa familje, jetimë, apo i përkasim ndonjë familjeje aziatike e afrikane e duam të adoptohemi nga familja evropiane?

[39]. “Në të vërtetë, në të vërtetë unë po ju them: para se të kishte lindur Abrahami, unë jam” (Gjoni 8:58); ose Profeti Muhamed thotë, “Isha profet kur Ademi ishte mes ujit e baltës” ose mes “shpirtit e trupit” (Tirmidhiu, Manakib I; Ahmed VI 66, V 59, 379) – në lidhje me këtë hadith shih edhe komentin nga Ibn al-‘Arabi, Futūḥāt, I, 243; III, 141. 7; Për çfarë flitet në pohime të tilla? Doemos që flitet për të vërteta përtej kontingjencave historike, theksi mbi të cilat, paradoksalisht, është shtuar së tepërmi, diçka që s’mund të ndodhë pa një mungesë kthjelltësie, parakusht i ngatërrimit të përparësive. Kur kjo ndodh, rrëmuja e brendshme domosdo do të pasqyrohet së jashtmi.

[40] Fshirja e trashëgimisë arkitekturore e artistike islame e pastaj pretendimi se Islami na la në errësirë ngjason shumë me praktikat mafioze kur një dëshmitar eleminohet fizikisht duke hapur mundësinë për sajimin e një skenari apo historie sipas midesë së mafiozit. Shkatërrimi sistematik i trashëgimisë kulturore osmano-shqiptare, dëshmi vlerash të pakundërshtueshme, ishte parakusht i përçmimit historiografik të saj.

[41] Ato janë me vlerë, prandaj janë përfshirë në listën e UNESCO-s. Te një numër jo i vogël shqiptarësh logjika është e kundërt; qyteteve tani po u njihet vlera sepse janë njohur nga UNESCO-ja.

[42] Mateu 7:16

[43] Ne morëm si shembull arkitekturën, por gjurmët e artit islam gjinden edhe në poezi, muzikë, veshje, etj. Kujtojmë se manifestimet dhe shpalosjet më të qarta e të kthjellta të doktrinës së Islamit gjinden në artin tradicional islam. Të shihet Titus Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, shqip. Vehap Kola (Shkup: Logos-A, 2012).

[44] Kjo është temë më vete, por mund të themi se e njëjta pyetje vlen edhe për muzikën, veshtjen, artizanatin, poezinë, etj.

[45] Ose art hindu në Indi, apo art zoroastrian në Persi, e kështu me radhë.

[46]. Të shihen edhe Seyyed Hossain Nasr, Islamic Art and Spirituality (State University of New York Press, 1987), Jean-Louis Michon, Introduction to Traditional Islam (IN: World Wisdom, 2008).

[47] Të shihet, p.sh., Jean Hani, Sacred Royalty: From the Pharaoh to the Most Christian King, trans. Gustavo Polit (London: The Matheson Trust, 2011); një studim mbi natyrën e monarkive dhe familjeve mbretërore në vende e periudha të ndryshme historike.

[48]. Perandoritë romake, perse, bizantine, arabe, kineze, etj., janë gjithashtu të ngjashme në këtë drejtim.

[49]. Diçka deri diku e ngjashme me këtë, për sa i përket shtrirjes së territorit dhe larmisë së kombësive, do të ishte SHBA, ku distancat nga New York-u në Florida, apo nga Detroit-i në Kaliforni janë me mijëra km dhe kombësitë e grupet etnike janë nga më të ndryshmet. Situata të ngjashme hasen edhe në Kinë apo Indi, shtete që kanë trashëguar trojet e mbretërive e perandorive premoderne bashkë me larminë etnike të tyre.

[50]. Ushtarakët kanë lëvizur gjithmonë, edhe sot, jo vetëm gjatë perandorisë.

[51]. Eqrem bej Vlora, Kujtime: 1885-1925, përk. Afrim Koçi (Tiranë: Botimet IDK, 2003), f. 121.

[52]. Jo vetëm origjinë shqiptare, por edhe boshnjakë, çerkezë, bullgarë, grekë, etj.

[53]. Hamdi Bushati, Shkodra dhe Motet II (Shkodër, 1999), kreu VI.

[54]. Arnold Toynbee, A Study of History (Oxford: Oxford University Press, 1946), hyrje.

[55]. Gjithashtu dhe asaj romake, bizantine, mbretërisë detare të Venedikut, por ngaqë perandoria osmane ka qenë më e fundit, mund të argumentohet, rëndësia dhe ndikimi ka qenë më i madh.

[56]. Nuk është e rastësishme se ky izolim intelektual, u pasua nga ai kulturor, shoqëror, politik, ekonomik dhe fizik. Në të njëjtën kohë nuk ishte izolim pasiv por edhe aktiv, sepse lidhjet me jashtë, qoftë gjeografikisht apo intelektualisht, këputeshin ose pengoheshin sistematikisht. Barbaria e fundit në Kalanë e Lezhës ndaj pllakës së shkruar osmanisht është një tjetër dëshmi e vazhdimësisë së këtij mentaliteti vetizolues.