Zani i Naltë – Nga art i importuar në letërsi kombëtare

Nga art i importuar në letërsi kombëtare

Dec 21, 2015 Zani i Nalte Gjuhë-letërsi 0

Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi

Fakulteti i Shkencave Humane, Departmenti i Shkencave të Komunikimit

Universiteti “Bedër”

Abstrakt

Më herët, letërsia shqipe ishte dokumentuar me alfabet latin nga filobiblikët, por pa mundur të përhapej gjerësisht. Edhe ajo letërsi, ashtu si letërsia fisnore para saj, nuk arriti të bëhej letërsi kombëtare. Fillimet e shekullit XVIII nxitën poetët shqiptarë që shkruanin në persisht, arabisht dhe turqisht të vargëzonin në gjuhën e popullit. Shkak i këtij kalimi të madh u bë nevoja e individit të përplotësuar për të njohur veten. Ato flasin për një zhvillim të mrekullueshëm kulturor që filloi si një art i importuar, por, që, me kalimin e kohës, u paraqit si diçka karakteristike shqiptare. Porosia profetike çeli mundësinë e lirikës intime ku përsiatet thellë duke dëshmuar ndjeshmëri personale. Letërsia shqipe me alfabet arab, është quajtur letërsi e … teqeve. Ajo pati si shtrat humusin kulturor arian të trashëguar me fisnikëri.

Tesavufi (mistika), si poetikë e shkrimit bashkëkohor, i shërbeu si mundësi, kurse tradita e letërsisë orientale i dha modele të zhanreve dhe llojeve poetike. Premisat ndihmuan poetin shqiptar të edukuar në shkollën osmane të dëshmohej si poet shekullar. Interesi i madh që zgjoi te masat e popullit e ndihmoi këtë letërsi të masivizohej. Është pranuar shkencërisht mbështetja e saj nga mecenë që kishin edhe pushtet ekzekutiv. Autorët e letërsisë alamiado kishin origjinë shoqërore të pasur, por patën edhe mbrojtjen e bejlerëve shqiptarë. Kur ndodhi që këta administratorë të fuqishëm të ishin edhe vetë shkrimtarë, jo vetëm dashamirës, mbështetja dha fryt cilësor. Objekt i studimit do të jenë kushtet sociale që lejuan lindjen, zhvillimin dhe përhapjen e kësaj letërsie e cila zgjati rreth dy shekuj. Ajo letërsi nis me Divanin e Nezim Beratit, një paraardhësi të familjes së shquar Vlora, mbolli dhe ushqeu veprën poetike të Naim Frashërit, tek i cili gjithashtu ka ndikime orientale. Metoda gjenerative ndihmon që përgjithësimi të vijë natyrshëm duke kaluar nga qasja e kuptimit të veçantë te ai i përgjithësuar, si ndihmesë e studimit të kësaj letërsie të paragjykuar nga komplekse evrocentrike.

Fjalët kyçe: letërsi fisnore, tesavuf, letërsi kombëtare, shekullar, evrocentrik

Shekulli XVIII solli zhvillime të shumta për atë pjesë të Perandorisë Osmane ku flitej shqip. Rënia e lavdisë perandorake, e fuqisë ekonomike dhe administrative vazhdonte me hope të ndryshme në pjesë të veçanta të Perandorisë. Duket, këto shkaqe bënë të lindte në Stamboll mendimi se duhej t’u futeshin reformave rrënjësore ose të pranonin të kundërtën e lavdisë. Gjendja e krijuar, në mjedise anësore të këtij shteti multinacional, kishte dhe antitezën e saj. Dobësimi i qendrës lejoi fuqizimin e administratës vendase që kryesisht ishte me nëpunës nga ato anë. Kujdesi i tyre ndihmoi zhvillimin ekonomik i cili u shoqërua me zhvillimin kulturor dhe artistik të zonave periferike të Perandorisë Osmane.

Duke qenë një popull i vogël, kushtet kanë ndikuar që komunikimet e shqiptarëve me qendrën e Perandorisë Osmane dhe jo vetëm me të, të ishin në vijim, të shpeshta dhe efikase. Dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XVIII japin detaje dokumentare të zhvillimit ekonomik, të rritjes së qyteteve kryesore dhe të zgjimit të një poezie të re që po lindte në këto troje. Jehona e komunikimit kulturor të nisur më herët, u shoqërua nga një lëvizje artistike letrare, që solli si rezultat vepra të shquara poetike.

“Këto vepra të vona janë produkt i asaj që ne mund ta quajmë ‘Shekulli i artë i kulturës islame në Shqipëri’. Termi ‘i artë’ përdoret për shkak të rritjes ekonomike si dhe të letërsisë shqiptare të shkruar me alfabet osman dhe me qëllime islame. Kjo kohë është ‘e artë’ edhe për sa i përket zhvillimit të arkitekturës.”[1]

Gjatë shekullit XVIII shpejtohet zhvillimi i qyteteve shqiptare të cilat bëhen vatra të rëndësishme kulturore. Në medresetë e shumta studiohen disiplinat fetare, disa lëndë të edukimit të përgjithshëm human dhe arabishtja si gjuhë e religjionit. Mësimet zhvillohen në turqisht si gjuhë e administratës shtetërore, pa u bërë asnjëherë ‘lingua franca’, por mësohej edhe persishtja, si gjuhë e letërsisë. Kështu formohet rrethi i njerëzve të ditur, të cilin e përbëjnë paria fetare, aristokracia feudale, nëpunësit, ushtarakët dhe zanatlinjtë e ndryshëm. Ata lexojnë veprat në gjuhën arabe, perse e turke. Natyrshëm në qarqe të tilla shfaqen edhe njerëzit, të shkolluar në vetë ato qytete apo në Stamboll, të cilët fillojnë t’i shkruajnë veprat e tyre në gjuhët orientale. Numri i vendasve që e kanë njohur arabishten, persishten dhe turqishten ka qenë i vogël. Kështu që edhe numri i lexuesve të saj ka qenë shumë i vogël, veçmas në fshat ku banonte shumica e popullsisë së kohës. Më i madh ka qenë numri i dëgjuesve të kësaj letërsie që, duke qenë në gjuhën shqipe, fillon të bëhet masive. Nga ana tjetër, numri i atyre të cilët kanë përfunduar shkollat e ulëta, veçmas ato fetare, dhe e kanë ditur shkrimin arab, por jo edhe gjuhët orientale, ka qenë mjaft i madh. Këto argumente sjellin arsyetimin se pse disa shkrimtarë, të cilët paraprakisht kanë shkruar në gjuhën turke, fillojnë të shkruajnë edhe në gjuhën shqipe, gjuha e shumicës së madhe të popullsisë, midis të cilëve kanë mundur të gjejnë edhe numër të konsiderueshëm të lexuesve të tyre. Në këtë gjendje paraqitet letërsia në gjuhën shqipe e shkruar me alfabet arab, në shkencë e njohur si letërsia alamiado.

Në shekullin XVII dëshmohet dukshëm veprimtaria e qendrave kulturore islame, në bërthamë të të cilave ishin çelur mektepe sëbjan, idadije, rushtije dhe medrese. Bëheshin përpjekje shtetërore që këto shkolla të reformoheshin. Në vitin 1845 u krijua edhe një Kuvend i Përkohshëm i Arsimit që iu fut punës për modernizimin e shkollave të ciklit të ulët sëbjan. Në sanxhakun e Manastirit me 1.000.576 banorë në vitin 1873, dy vjet më pas kishte 60 shkolla sëbjan. Gjatë vitit shkollor 1887-1888 në këtë sanxhak vijonin 7 shkolla rushtije. Në shkolla të tilla, sipas Ministrisë së Arsimit, bëheshin përgatitjet për nxënësit që do të vijonin universitetin. Në sanxhakun e Manastirit kishte në këtë periudhë 32 medrese. Në kryeqendrën e tij, qytetin e Manastirit, me rreth 40.000 banorë u çel në fund të shekullit XIX shkolla ushtarake (Askeri Mektebi) me 245 nxënës dhe 12 mësues. Në vitin 1902 numri i nxënësve të kësaj shkolle arriti 274, kurse ai i mësuesve nuk ndryshoi.

Sipas Evlija Çelebisë, udhëpërshkruesit të shquar, qyteti i Manastirit, që në mesin e shekullit XVII ishte një qendër e rëndësishme qytetare me 21 lagje, 3000 shtëpi, 900 dyqane, 70 xhami e mesxhide dhe 1 pazar të madh. Deri në vitin 1835 qyteti i Manastirit kryente funksionin e kryeqendrës së Vilajetit të Rumelisë, kurse pas vitit 1864 qyteti u bë qendër vilajeti që përmblidhte 5 sanxhakë. “Sipas të dhënave të vitit 1896 në sanxhaqet e Vilajetit të Manastirit bënin pjesë 22 kaza, 24 nahije dhe 1903 fshatra.”[2]

Vjetari statistikor (Salnames) osman ofron të dhëna edhe për strukturën demografike të këtij sanxhaku. Afërsisht gjysma e popullsisë së tij ishin banorë myslimanë, sepse shumica ishin banorë të krishterë, përfshi banorë të komunitetit egjiptian dhe hebrenj. Qyteti i Manastirit si qendër vilajeti, sanxhaku dhe kazaje, sipas të dhënave të vitit 1875, kishte 45 xhami, 15 teqe, 2 kisha dhe 2 sinagoga. Në një raport afërsisht të tillë ishte struktura e objekteve të kultit në nivel kazaje, sanxhaku dhe vilajeti.

Qyteti i Korçës, më pak se 100 km. larg, ishte një nga dy kryeqendrat administrative, ekonomike, arsimore dhe kulturore të Ballkanit për kohën. Manastiri ka qenë qendër kazaje herë e sanxhakut të Manastirit dhe herë e atij të Ohrit, që e kishte edhe më afër se aq. Në kohën kur kazaja e Korçës varej nga sanxhaku i Ohrit del në pah qyteti i Voskopojës. Kjo qendër e rëndësishme ekonomike, kulturore dhe arsimore, filloi të dobësohej pas rënies ekonomike dhe administrative të Ohrit. Një pjesë e banorëve të saj lëvizën drejt Korçës, që aso kohe ishte futur në udhë të mbarë zhvillimi. Në vitin 1496 u ndërtuan në fshatin Piskopije, nga Iljaz Bej Mirahori, një xhami, një imaret (qendër bamirësie) dhe një muallimhane (shkollë fillore). Kompleksit iu shtuan më pas një medrese, dy hamame dhe një teqe. Udhëpërshkruesi Evlija Çelebiu nuk shkruan gjë për këtë qytet, i cili është vendlindja e Koçi Beut, i mbiquajtur ‘Monteskjeu osman’, historiani dhe shkrimtari i esesë së rëndësishme mbi arsyet e rënies së Perandorisë në shekullin XVII.[3] Në traktatin e tij (Risâle), ai ia analizon Sulltan Muratit IV shkaqet e përparimit dhe të rënies së Perandorisë Osmane. Ky traktat kritik i tij, ka mbetur deri sot njëri nga burimet më të mirë për organizimin shtetëror dhe mendimin social turk të atëhershëm. Autori, veç analizës kritike, propozon edhe reformat, të cilat duheshin zbatuar, me qëllim që të përmirësohej gjendja e Perandorisë. Shumë reforma të ndërmarra nga Murati IV janë në lidhje të ngushtë me ndikimin e këtij traktati tek ai. Punimi qysh nga mesi i shekullit XVIII është përkthyer në frëngjisht dhe përbën ende një objekt interesimi për shkencëtarët. Sipas disa autorëve edhe babai i guvernatorit të Egjiptit, Muhamed Aliu, e ka origjinën nga ky qytet në juglindje të Shqipërisë. Nëna e vëllezërve Frashëri është bijë e familjes Mirahori të këtij qyteti.

Në fund të shekullit XIX qyteti i Korçës u bë kryeqyteti i sanxhakut me të njëjtin emër, që i përkiste vilajetit të Manastirit.

Këto të dhëna argumentojnë se përse në këtë qytet në vitin 1724 do të krijohen vargjet e para të shkruara me alfabet arab nga Muçi Zade. Vjersha është një himn kafesë, që duket asokohe kishte depërtuar masivisht në shtresat e larta të popullsisë, e cila arrinte të vargëzonte me alfabet arab jo vetëm në turqisht e persisht, por edhe në shqip. Me që krijimi poetik është pa titull, është vendosur për i tillë vargu lutës i strofës: Imzot, mos më lerë pa kahve!, i cili është vargu i fundit dhe njëherazi refreni i vjershës. Dokumenti i parë i letërsisë shqipe me alfabet arab ka 17 strofa katërvargëshe me rimën AAAB, ku B është refreni.

Zhvillim të mirë pati kazaja e Korçës edhe më pas, e cila pas fillimit të humbjes së rëndësisë së Janinës, fillon të ketë një rol parësor për rajonin. Në gjysmën e dytë të këtij shekulli, në fshatin Starje të Kolonjës, së kësaj kazaje, bën emër Hasan Zyko Kamberi, vjershëtor i mungesave në jetën njerëzore. Në vjershat e veta bëhet satiriku i parë i letërsisë shqipe. Poeti që vuajti aq shumë, që iu desh ta fitonte bukën e gojës deri edhe si mercenar i ushtrisë osmane, trajtoi çështje personale shpirtërore, tema sociale dhe satirike. Vjershën sociale Gjerdeku i vashës, Faik Konica e quante një vepër të spikatur të letërsisë së vjetër shqipe.

E gjithë krijimtaria e këtij autori u shkrua me varg tetërrokësh, me strofa katërvargëshe dhe me skemën AAAB, ku B edhe këtu bëhet refreni i krijimit. Në shumë prej këtyre poezive mbisundon tregimi dhe jo mbresa, i cili më pas do të zhvillohet si subjekt i poemave epike, që arrijnë kulmin me poemën tregimtare Erveheja të Muhamet Kyçykut.

Figurat zotëruese të shkollës letrare të vjershëtorëve janë apostrofa e sarkazma.[4]

Letërsia alamiado lindi dhe u zhvillua në gjithë Shqipërinë dhe më pas edhe në Kosovë, në Maqedoni dhe Ulqin të Malit të Zi. Ajo është letërsia e parë artistike në gjuhën shqipe. Dallon ndikimi i letërsisë turke mbi të në format dhe motivet letrare. Lënda e marrë nga realiteti shqiptar ndihmoi në rritjen e origjinalitetit të kësaj krijimtarie letrare.

Letërsia shqipe me alfabet arab e nxori letërsinë nga qarqet e ngushta fetare. Ashtu si në letërsinë perse dhe turke, ku forma themelor ka qenë poezia, edhe në letërsinë shqipe është poezia gjinia më e përfaqësuar. Veprat në prozë janë të rralla, por nuk mungojnë edhe ato të përziera me prozë dhe vargje.

Pas vjershës së Muçi Zades që shërben si një piramidë në historinë e letërsisë shqipe, letërsia alamiado do të ketë autorë në pothuajse të gjitha qarqet shqiptare, veçanërisht në qendrat më të zhvilluara dhe afër tyre.

Jo vetëm themeluesi por dhe më përfaqësuesi i saj mbetet Nezim Berati, apo Nezim Frakulla, siç e quan O. Myderrizi sipas vendlindjes së tij, fshatit Frakull të Beratit. I lindur diku mes 1660 dhe 1685, ai ka studiuar në një nga 5 medresetë e qytetit të Beratit. Evlija Çelebiu që e viziton qytetin në vitin 1670 ka shënuar se në të ka pasur shumë poetë dhe dijetarë të cilët diskutonin në kafenetë buzë Osumit për letërsinë dhe dijet e ndryshme. Pas përfundimit të medresesë ai shkon në Stamboll, ku qëndron gjatë. Të asaj kohe duhet të jenë vjershat në gjuhën perse dhe arabe. Kthehet në Berat rreth vitit 1731 dhe fillon të shkruajë vjersha në gjuhën shqipe, por në frymë, stil dhe formë të poezisë orientale, asaj perse në radhë të parë, e cila u ka shërbyer si model edhe poetëve turq. Në Berat aso kohe vlonte diskutimi dhe rivaliteti poetik, pjesë e së cilës bëhet edhe autori i Divanit të parë në gjuhën shqipe:

Le mamanë që s’e dëgjon,

ç’kanë thënë dot s’e kupton,

po edhe rri më kuvendon

ç’është të bërëtë shair (poezi)!

Qesëndisja e kundërshtarit, ironizimi i tij, një model i letërsisë turke, edhe atje i huazuar nga letërsia arabe, i çeli udhën të jetë i pari poet satirik në gjuhën shqipe. Rreth vitit 1747 e gjejmë në Stamboll ku ka shkuar të kërkojë punë. Ndërkohë që vazhdon të shkruajë shqip e turqisht e shohim të qëndrojë në qytete të ndryshme të Turqisë. Kthehet me rrugë tokësore duke kaluar nëpër Shkup, një tjetër qendër e rëndësishme osmane në Ballkan, Ohër, Elbasan. Kur kthehet në qytetin e tij burgoset dhe më pas internohet në Stamboll. Për vdekjen e tij atje më 1760 njofton një tjetër poet alamiado.

Nezim Berati ka mendim shumë të lartë për veten dhe për poezinë e tij: Shairët e kësaj ane prej meje muarë yrnek. Apo: Në shairët shokë nuk kam. Dhe në vazhdim:

Shiri im u bë xhevahir

Gëzoi gjithë dynjanë.

Disa studiues të tij, përfshi Osman Myderrizin, mendojnë se poeti i është larguar sistemit metrik oriental dhe është mbështetur te vargu i poezisë popullore. Hasan Kaleshi është skeptik për këtë mendim, kur qaset me letërsinë e mevludeve. Ndërkohë ky studiues vë në pah:

“Në krijimtarinë e Nezimit për herë të parë në letërsinë shqipe ndeshen format poetike, struktura e fiksuar e vargut, teknika e caktuar e rimimit. Kësaj duhet shtuar edhe faktin se Divani i Nezimit bënë pjesë në përmendoret më të vjetra të gjuhës shqipe, respektivisht të dialektit toskë. Njëkohësisht do të duhej shikuar edhe divani i tij turqisht dhe duhen botuar disa fragmente.”[5]

Për bashkëkohësin e tij Sulejman Naibi (vdekur 1760), me prejardhje gjithashtu nga Berati, kohët e fundit ka punime të Kristo Frashërit, i cili e vlerëson së tepërmi.[6] Mbiemri Naibi duhet të jetë pseudonim poetik (mahlas). Nga divani i tërë në gjuhën shqipe, humbur gjatë Luftës së Dytë Botërore, janë ruajtur vetëm disa vjersha të shpërndara në përmbledhjet e ndryshme në dorëshkrim, “ndërsa vjersha e tij Mahmudeja e stolisurë, e cila të kujton sonetet e Petrarkës të kushtuara Laurës, ka kaluar në popull dhe këndohet si këngë popullore.” Po të gjendet divani i tij, ashtu siç ndodhi me poemën Erveheja, poezisë shqipe të traditës do t’i shtohej një zë tjetër i veçantë.

Një tjetër autor i shquar dhe prodhimtar i letërsisë alamiado është Hasan Zyko Kamberi. Autor i gjysmës së dytë të shekullit XVIII, shfaqet me mevludin (vjershë panegjirike për nder të lindjes së Muhamedit) e parë në gjuhën shqipe dhe me vjershën tjetër të gjatë, motivi i të cilës është tragjedia në Qerbela të Irakut, e cila do të bëhet tema kryesore e letërsisë shiite. Poezia tregimtare me këto dy motive do të mbizotërojë në letërsinë alamiado shqiptare deri në shuarjen e saj.

Janë ruajtur prej asaj krijimtarie edhe pesëdhjetë vjersha lirike dhe dhjetë të gjata me tematikë autobiografike, shoqërore dhe satirike. Në vjershën Sefer-i Hümayun (Lufta mbretërore) luftëtari përshkruan betejën turko-austriake të vitit 1789 në Smederevë, ku dalin shumë detaje realiste. Shumë e njohur është bërë vjersha Trahana, vjersha Gjerdeku (Nata e parë martesore), Gratë e va dhe arrihet në majë me vjershën Paraja, ndoshta satira më therëse në letërsinë shqiptare.

Shumë vjersha të tij kanë hyrë në folklor duke humbur autorësinë. Naim Frashëri në parathënien e vjershës së parë të Iliadës thotë se “poetëve të Shqipërisë në ballë u qëndron Hasan Zyko Kamberi”. Është fat se vjershat e tij do të botohen së shpejti dhe atëherë do të shtohen mundësitë për studimin e tyre.

Me Muhamet Çamin (Muhamet Kyçyku, vdekur 1844) letërsia shqiptare alamiado është pasuruar me gjininë e re letrare: poemën tregimtare dhe me personazhin e parë letrar në gjuhën shqipe.[7] Çami është përkthyesi i parë nga arabishtja. Poema e tij Revza, e njohur me emrin Erveheja, dhe poemat Jusufi e Zylehaja, Gurbetlijtë, Zaptimi i Misolongjit dhe Bekriu, e bënë poetin shumë popullor.

Në një shkrim mbi Ervehenë kemi provuar ta lexojmë artistikisht, pa mëtuar se e kemi kryer plotësisht.

Poema tjetër shumë më e gjatë e M. Çamit është Jusufi dhe Zylehaja e përbërë nga 2.430 vargje. Kohët e fundit ajo është përqasur në një studim me veprën e Çajupit.[8]

Objekt i studimeve krahasuese mund e duhet të bëhen edhe poema epike: Hadikaja (Kopështi), 1842, nga Dalip Frashëri, prej 65.000 vargjesh dhe Muhtarname e vëllait të vogël të tij kushtuar martirëve të Qerbelasë.

Letërsia e teqeve zhvilloi edhe poezinë lirike, kryesisht të karakterit mistik. Përfaqësues në zë i saj është Zenel Bastari nga Tirana. Krijimtaria e tij përfaqëson letërsinë bektashiane, studimi i së cilës duhet të fillojë, tashmë pas punimeve serioze mbi bektashizmin nga A. Doja.

Letërsinë alamiado mjaft të zhvilluar e gjejmë edhe në Shkodër, Elbasan dhe Tiranë.

Në qytetet e Kosovës, Malit të Zi dhe të Maqedonisë kjo letërsi, për arsye të njohura, shfaqet një shekull më vonë.

Vepra më e vjetër e kësaj letërsie në këto vise është Vehbije (dhuratë, dhurata e Zotit), e shkruar nga Tahir Efendi Boshnjaku nga Gjakova. Vepra është e shkruar në prozë dhe në vargje, sikundër është traditë në letërsitë orientale.

Ashtu sikundër është e zakonshme në letërsitë orientale, kjo vepër me 332 vargje fillon me lutje drejtuar muzës në vargje (gjithsej tetë bejte dyvargëshe), vijon teksti i vërtetë, ai së pari në vargje e pastaj në prozë. Kjo është vepër fetare-didaktike me shumë hadithe (thënie të profetit Muhamed), mësime, sentenca të moralit, thënie dhe fjalë të urta shqiptare, si dhe fjalë të urta turke të përkthyera në shqip. Nganjëherë proza shërben si komentar i vargjeve. I gjithë krijimi krahas gjashtëmbëdhjetë vargjeve të lutjes, përmban edhe treqind e katër vargje shto dhe dymbëdhjetë vargje, që autori i quan Bajramija, të cilët kanë të bëjnë me festën e bajramit.

Në vitin 1907 Ismail Haxhi Tahir Gjakova, ndoshta djali i Tahirit, e ka transkriptuar këtë vepër në shkrimin shqip dhe e ka botuar në Sofje. Transkriptimi është i dobët, prandaj studiuesve u mbetet të mbështeten vetëm në origjinal në dorëshkrim. Në bazë të origjinalit Dr. Idriz Ajeti ka shkruar punimin mbi të folmen e Gjakovës.

Vlera letrare-estetike e kësaj vepre nuk është e madhe. Mangësia është krijuar edhe prej vargut i cili del i ngathët dhe nuk përcjell mbresa. Vepra duhet studiuar si dokument gjuhësor dhe model i ndikimit të letërsisë orientale në letërsinë tonë.

Interesimi te ne për këtë letërsi filloi pas Luftës së Parë Botërore, kurse hulumtimi serioz dhe studimi shkencor do të niste pas Luftës së Dytë Botërore. Për shumë arsye, duhet të dalin edhe të tjera veç atyre që dihen, studimet mbi të nuk u thelluan. Dhe kur mungon komunikimi, sidomos ai i drejtpërdrejtë, shtohen paragjykimet. Poezia alamiado u lidh me kohën, me pushtimin, me pushtuesin, kur dihet që ajo ka ligjet e veta të veçanta. Me që u punua institucionalisht fort e intensivisht që të shihej kjo periudhë e letërsisë vetëm bardhë e zi, u punua të shiheshin sipërfaqshëm e në jo pak raste edhe të mohoheshin të ndodhurat e kësaj periudhe.

Tani që letërsinë e shohim objektivisht, të palidhur me autorët e saj, duhet të arrijmë në rezultate më të sakta. Më kryesori prej tyre është se duhet të kuptojmë se kjo letërsi, që nisi si art i importuar, arriti të bëhej letërsi kombëtare.

Duke folur me rastin e marrjes së çmimit “Jeruzalem Prize” Ismail Kadare theksoi:

“Më kot ngriheshin zërat për të sqaruar se një diktaturë nuk e sjellin dhe as nuk e rrëzojnë romanet dhe vjershat. Se të bësh letërsi nuk është mëkat. Se nuk është mëkat në asnjë vend. Dhe në asnjë kohë, sado e mbrapshtë të jetë ajo.”

Siç thoshte filozofi frances Gilles Deleuze (1925-1995) për njerëz të spikatur, Nezim Berati, autori i Divanit shqip, dhe gjithë ata që vijuan pas tij deri te më i mbrami i spikatur i kësaj letërsie, nuk duhet marrë thjesht si një individ, por si një personazh social dhe koncept.

E kemi detyrë ta pranojmë për të tillë, sepse siç thotë Roger Little:

“Ai nuk ka nevojë për asnjë monument tjetër, përveç poezisë së tij, një nga pemët më të fuqishme të pyllit të shenjtë.”

Një nga studiuesit më të thellë të letërsisë alamiado ka porositur qysh herët:

“Studimi sistematik i saj dhe botimi kritik i teksteve të caktuar do të dëshmonte se ajo paraqet pjesë të rëndësishme të trashëgimisë kulturore shqiptare dhe se fillimi i letërsisë shqipe artistike duhet kërkuar së paku njëqind vjet më herët se siç është menduar deri tash. Kjo njëherit do të ofronte rastin edhe për studime krahasuese të shumëllojshme.”[9]

Prej vitit 2008 kemi të botuar veprën Nezim Frakulla dhe Divani i tij shqip nga A. Hamiti. Pritet të dalë së shpejti vepra e plotë e Hasan Zyko Kamberit. Ky studim le të jetë një gur në ndërtesën e studimeve krahasuese mbi letërsinë shqipe që e shtyn në kohë rreth një shekull ngjizjen e letërsisë shqipe.

Akademiku Jorgo Bulo zgjodhi që promovimin e monografisë “Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit”, Tiranë, 1999, ta bënte në Universitetin “Fan S. Noli” të Korçës. Rastësisht apo jo veprimtaria u zhvillua rreth një shekull pasi Faik Konica kishte dhënë gjykimet e para të mprehta për lirikat e “Luleve të verës” te Albania më 1897. Pas atyre gjykimeve vlerësuese studiuesi rreshton monografinë Porosia e madhe të Rexhep Qosjes, Tiranë, 1986. Në krye të punimit monografik, që e titullon Në vend të hyrjes, historiani i letërsisë vëren se:

“Studimeve për Naim Frashërin nuk u ka tërhequr vëmendjen në mënyrë të veçantë tipologjia, as si problem më vete i krijimtarisë së këtij liriku të madh, as nga aspekti i evolucionit historik të formave lirike në poezinë shqiptare.”[10]

Duke qenë se më sipër ai pohon që:

“Vetë fakti që me gjithë literaturën e gjerë për poezinë e Naim Frashërit, nuk ka një monografi tërësore që t’i kushtohej lirikës së tij, do ta përligjte ndërmarrjen e këtij punimi, i cili synon më tej se aq. Ai është rezultat i një leximi disavjeçar të poezisë së Naimit. Pa dashur të mbetet në kufijtë e një analize tekstuale, ky punim mëton të jetë leximi im, një lexim që nuk niset nga asnjë paragjykim dhe eskluzivitet për metodat e ndryshme të interpretimit të lëndës poetike, …”, bindemi që teksti është ngritur në fazën e tretë ose fazën e interesimit për lexuesin. Autori ka shfrytëzuar një bibliografi të përzgjedhur. Veprat fillojnë me A. Stratico “Manuale di letteratura albanese”, Milano, 1896 për t’u përmbyllur me studimin e Zijai Ali Akbar, “Studim krahasues i mendimeve të Naim Frashërit dhe filozofëve të Lindjes te Tekhajolat”, Perla, Tiranë, 1996. Në atë bibliografi mund të shtohet edhe studimi i Qazim Qazimit, i cili ka si burime literature 42 vepra dhe 208 vepra si literaturë, Ndikime orientale në veprën letrare të Naim Frashërit, Prishtinë, 1996. J. Bulo nuk stepet të theksojë qysh në krye të studimit monografik se megjithatë ka aspekte e zona, në mos të virgjëra, të paktën që ofrojnë edhe një mundësi tjetër interpretimi ose qasjeje, pa i neglizhuar qasjet plot rezultate të të tjerëve. Afërsisht këtë thekson edhe Qazim Qazimi kur vëren se nuk janë studiuar sa duhet ndikimet orientale në veprën e tij.[11]

Ndikimi është vënë re gjysmë shekulli më parë nga Eqrem Çabej, i cili kishte mbaruar së shkruari kurorën teorike të romantizmit shqiptar, si e metaforizon Sabri Hamiti studimin “Romantizmi në Evropën lindore e juglindore dhe në literaturën shqiptare”.[12] Botimi doli si libër vetëm në vitin 1994. Çabej jep në atë studim karakteristikat letrare dhe filozofinë e këtij formacioni letrar evropian. Në krye të punimit nënvizon se “Përpara historisë së literaturës shqiptare duhet shkruar historia e Shqipërisë”. Në vijim të këtij konkluzioni Çabej përshkruan shkurtimisht komunikimet kulturore të shqiptarëve me Lindjen e Perëndimin, duke nxjerrë përfundimin për ta e kulturën e tyre në mes të Lindjes e të Perëndimit. Në qasjen mes De Radës dhe Naimit, këtë të fundit e cilëson si poet ballkanik të thjeshtë dhe një natyrë gjysmë orientale. Më herët, te punimi “Për gjenezën e literaturës shqipe”, 1938-1939, ai kishte theksuar se njësia letrare rronte në personalitetin e në temperamentin e shkrimtarëve. Sipas këtij cilësimi fillimet e letërsisë shqipe janë më të hershme.

Që Jorgo Bulo e njeh studimin e Çabejit dëshmohet me epigramin e pjesës Naim Frashëri dhe koha e tij – Në vend të hyrjes-: Ai është frymë nga fryma jonë dhe gjak nga gjaku ynë. E. Çabej.[13]

Një vit pas botimit të monografisë së J. Bulos, Rexhep Ismajli te libri “Tekste të vjetra”, Pejë, 2000, vendos në krye të studiuesve alamiado Osman Myderrizin (1881-1973) dhe Hasan Kaleshin (1922-1977) por vlerëson me të drejtë edhe M. Pirrakun dhe M. Hysën. Ai e mbyll temën për këtë letërsi me një konkluzion të H. Kaleshit:

“…letërsia alamiado është letërsia e parë artistike ndër shqiptarë…”[14]

Me botimin në vitin 2008 të librit “Nezim Frakulla dhe Divani i tij shqip”, në grupin e studiuesve alamiadë, u shtua me dinjitet edhe emri i Abdullah Hamitit. Është kënaqësi dhe detyrim që kjo aradhe e suksesshme të plotësohet me studiuesen, pinjolle e dalluar e O. Myderrizit, G. Abazi-Egro.

Dihet që letërsinë artistike e bëjnë personalitete me temperament krijuesi, siç ka qenë Nezim Berati në krye e të tjerë pas tij. Ata sakrifikuan jo pak për të, për të vërtetën, e cila është e lidhur fort me shpirtin e pafundësisë.[15]

Vlerësimin më të lartë krijimtarisë artistike në gjuhën shqipe të shkruar me alfabet arab ia jep Sabri Hamiti. E quan Shkolla e vjershëtarëve, e cila vjen pas asaj filobiblike dhe pasohet nga shkolla romantike.[16] Sipas tij, në krye të kësaj shkolle letrare janë Nezim Berati, Hasan Zyko Kamberi dhe Muhamet Kyçyku. Në veprën e tyre kalohet deri në idealizim të artit individual dhe identifikim të tij me krijuesin.

Me veprën e tyre ata zhvilluan një veprimtari të dendur kulturore, kur pranohet gjerësisht se kultura të largon nga barbaria. Verbi i tyre poetik, i lexuar apo i dëgjuar, ndihmoi në thellimin e identitetit personal dhe më vonë edhe të atij kombëtar si dhe në largimin nga nënshtrimi dhe fatalizmi vdekjeprurës i kohës. Tesavufi, si poetikë e saj, përcolli në masat e gjera të popullsisë parimet profetike që kërkonin drejtësi e mëshirë. Vlerat universale të tyre u përhapën pa dallime fetare. Jani Vretoja, ndonëse i një besimi tjetër, duke e botuar poemën Erveheja të M. Kyçykyt, pasi e pastroi nga fjalët e huaja, ndihmoi që më pas të gjendej manuskripti origjinal.

Në ndihmë të konkluzioneve të natyrshme vjen metoda gjenerative, e cila ndihmon që të kalohet nga qasja e kuptimit të veçantë te ai i përgjithësuar, si ndihmesë e studimit të kësaj letërsie të paragjykuar nga komplekse evrocentrike.

Me rastin e 105 vjetorit të vdekjes së Naim Frashërit, 2005, ribotohet “Qerbelaja”, poema e madhe epike. Botimi vinte menjëherë pas vëllimit poetik “Ëndërrime” të poetit kombëtar në gjuhën shqip dhe persisht. Në parathënien e gjatë, që e shoqëron ribotimin, “Tragjedia e Qerbelasë-Kulti i sakrificës dhe i flijimit”, akademiku Jorgo Bulo vë si epigram vargjet e L. Poradecit: Ku psherëtin dëshir’ e djegur / Në shesh të kuq të Qerbelasë. Në të ai jep gjykimin se Naimi e pati njohur e vlerësuar poemën “Hadikaja” të Dalip Frashërit. Dhe ndërsa Naimi hyn thellë në historinë e letërsisë shqipe, njëherazi ai rrezonon edhe në letërsinë më të re të shkollës moderne. Autorin që del në krye të saj, Lasgush Poradecin, studiuesi S. Hamiti e metaforizon si princi i letrave moderne shqipe, mjeshtri i metaforës, i vargut e formës së përsosur…

Me L. Poradecin letërsia shqipe bëhet qenësi më vete dhe e vetëmjaftueshme. Përfundimisht ajo nuk ka mision dhe bëhet thellësisht kënga autentike shqipe. Shkolla socrealiste, disidente dhe shkolla moderne (Kosovë) vijnë pas saj.

E kam kënaqësi dhe peng nderimi ta mbyll punimin monografik me një gjykim të akademikut Jorgo Bulo, marrë nga monografia e tij për Naim Frashërin:

“Sidoqoftë duhet thënë se edhe për këtë punim, në rastin më të keq, e ruan vlerën thënia latine “non nova, sed nove” po aq sa, për të qenë të drejtë me të gjithë ata që kanë hapur të parët rrugën e studimeve në këtë fushë, mbetet e vërtetë thënia e Platonit, që na përsërit Naimi vetë: ‘Ata që gjenë të paratë, janë më të mëdhenj nga ata që çpikënë të shumatë’.”

Nezim Berati solli në gjuhën shqipe për herë të parë Divanin.

Bibliografi

Bello H. Zani i Naltë, 2014/8.
Bulo J. (1999). Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit, Tiranë.
Çabej E. (1994). Shqipëria midis Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë.
Çelebioğlu Â. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları (Makaleleri), İstanbul.
Chiel, M. (2012), Arkitektura Osmane në Shqipëri.
Doja A. (2006). A political history of Bektashism from Ottoman Anatolia to contemporary Turkey, Journal of Church and State [Oxford].
Doja A. (2008). Bektashizmi në Shqipëri: histori politike e një lëvizjeje fetare, Tiranë.
Frashëri K. (2006). Identiteti kombëtar shqiptar dhe çështje të tjera, Tiranë.
Frashëri K. (2012/2). Sulejman Naibi dhe vendi që ai zë në letërsinë shqipe të shekullit XVIII, Tiranë, Perla.
Frashëri N. (1978). Vepra 1, Rilindja, Prishtinë, Korça.
Gylen F. M. (2009). Statuja e shpirtrave tanë.
Hamiti S. (2010). Poetika shqipe, Tiranë.
Harvard, J. (2006), Communication as social identity.
Ismajli R. (2000). Tekste të vjetra, Pejë.
Kaleshi H, (1953), Rusifikimi i botimeve në Shqipni, Gazeta Rilindja, Prishtinë
Kaleshi H, Hikmet, nr.6, Verë, Prishtinë 2014, organ i “Institutit për shkencat humane – Ibni Sina.”
Kodra K. Motivi bibliko-kuranor i fatit të Josefit (Jusufit) në novelën e M. Kyçykut Isufi e Zuleihaja dhe në baladën e Çajupit Zolejka (vështrim krahasimtar), PERLA, Viti X, 2005 Nr. 4 (39), Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi” – Tiranë
Llotman J. (1972). Analiz poetiçeskovo teksta, Leningrad.
Martin, J. N. – Nakayama Th. K. (2010), Hyrje në komunikimin ndërkulturor.
Qazimi Q. (1996). Ndikime orientale në veprën letrare të Naim Frashërit, Prishtinë.
Stokes, P. (2004), Filozofi: 100 Mendimtarët thelbësorë.