Zani i Naltë – Nga Imam Aliu te Salahudin Ejjubi, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha… I

Nga Imam Aliu te Salahudin Ejjubi, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha… I

Jul 24, 2015 Zani i Nalte Studime 0

Fatos Kopliku, M.S., Washington DC, SHBA

(Pjesa e I-rë)

Abstrakt

Ndër përvojat e jetës njerëzore, lufta është me shumë gjasë sprova më e vështirë e vetëpërmbajtjes, e kryerjes së detyrës pa shkelur cakun, e aq më tepër një arenë ku dikush mund edhe të jetë i mëshirshëm; sprovë e vështirë vërtet, por jo e pamundur. Urdhrat kalorësiakë të Mesjetës Klasike të Evropës ishin praktikisht vëllazëri murgjish me shpatë. Jeta e tyre ishte e gdhendur nga një sërë rregullash të rrënjosura në shpirtmërinë kristiane, ndërsa ia kishin dedikuar jetën shërbimit ushtarak. Në thelb, ata përpiqeshin të brendësonin natyrën askete të Krishtit në sferën marciale të jetës, e të vepronin si Krishti nëse ai do të kishte përdorur shpatën. Në mënyrë shumë të ngjashme, karakteri i mjeshtrave samuraj ka qenë tërësisht i mbrujtur nga Budizmi, dhe në thelb synimi ishte brendësimi i natyrës askete të Budës (i cili, sikurse Krishti, nuk përdori shpatë në jetën e vet) në jetën e luftëtarit. Po ashtu, në Islam vëllazëritë e përshpirtshme marciale (futuwwa) kanë qenë të pranishme që në kohët më të hershme, me rregulla qartësisht të kodifikuara sipas normave islame. Por, ndryshe nga Krishti apo Buda, Profeti Muhamed a.s. ka dhënë direkt shembullin e vet edhe në këtë përvojë të jetës njerëzore, dhe në këtë shkrim do të shohim disa mishërime historike të kësaj norme profetike.

Bajrak osman me dhulfikâr, i vitit 1810/1225 H., Muzeu i Arteve, Frankfurt, Gjermani. Mes të tjerave dallohen edhe emrat e katër Kalifëve të Drejtudhëzuar; Ebu Bekri, Omeri, Osmani dhe Aliu.

Të paktë janë në Perëndim ata që nuk kanë dëgjuar për urdhërat kalorsiakë të Mesjetës Klasike të Europës, të cilët, në mënyrë a tjetër edhe pas kaq shekujsh, prapë zgjojnë një ndjesi admirimi e respekti. Në fakt, më tepër se kaq, ata zgjojnë edhe një kërshëri të thellë, sidomos te perëndimorët, ngaqë ishin praktikisht murgjër me shpatë; një kombinim jo i zakontë pasi murgjëria dhe fushë-mejdani janë dy sfera që spara puqen, të paktën jo në pamje të parë. Nga këta vllazni kalorsiake, tempullarët janë më të njohurit[1], dhe emri i plotë i këtij urdhri kalorsiak ishte Pauperes commilitones Christi Templique Salomonici – ushtarët e varfër të Krishtit dhe Tempullit të Solomonit. Ata ishin betuar të ishin të drejtë, ndihmonin të dobëtit e të vobektit,dhe ndiqnin një sërë rregullash, përfshirë edhe të ushqyerin jo më shpesh se tre herë në javë; në fakt jeta e tyre ishte e ndërtuar në bazë të një morije rregullash të tilla murgjish, pa dyshim të rrënjosura në shpirtmërinë kristiane, ndërsa ia kishin dedikuar jetën shërbimit ushtarak. Në thelb, ata përpiqeshin të brendësonin natyrën askete të Krishtit në sferën marciale të jetës, e të vepronin si Krishti nëse ai do të kishte përdorur shpatën. Në mënyrë shumë të ngjashme, karakteri i mjeshtrave samurai ka qenë tërësisht i mbrujtur nga Budizmi[2], latuar sipas kodit bushido,dhe synonte brendësimin e natyrës askete të Budës(i cili, sikurse Krishti, nuk përdori shpatë në jetën e vet) në jetën e luftëtarit[3].Po ashtu, në Islam vllaznitë e përshpirtshme marciale(futuwwa) kanë qenë të pranishme që në kohët më të hershme, me rregulla qartësisht të kodifikuara sipas normave islame, e ndoshta më e njohura është ajo e Oxhakut të Jeniçerëve.[4]

Por, ndryshe nga Krishti apo Buda, Profeti Muhammed* ka dhënë direkt shembullin e vet edhe në këtë përvojë të jetës njerëzore, atë të luftës, e cila është me shumë gjasë sprova më e vështirë e vetëpërmbajtjes dhe ruajtjes së ekuilibrit, e kryerjes së detyrës pa shkelur cakun, e aq më tepër një arenë ku dikush mund edhe të jetë i mëshirshëm. Perspektiva kristiane ka qenë kryesisht e mbizotëruar nga figura e Krishtit, i cili përfaqëson përsorurinë në kontekstin e distancimit nga bota, dynjaja, dhe kredhjen në botën e brendshme shpirtërore. Si pasojë, për perëndimorët ka qenë e vështirë të kuptohet se si Pejgamberiishte profet që ishte edhe luftëtar, ngaqë lufta barazohet shpesh me mizorinë e me shkeljen e çdo norme; pra, në antitezë me shpirtëroren. Por, si profetët e Dhjatës së Vjetër, Davidi (Daudi), Solomoni (Sulejmani) e Moisiu (Musai) –apo edhe avatarët Rama e Krishna në Hinduizëm, ose luftëtari-profet Dakanawida, Pajtuesi i Madh, i indianëve të Amerikës; nëse i referohemi religioneve jashtë botës abrahamike – po ashtu edhe Muhamedi, Vula e Profetëve, përmbushi në harmoni të plotë detyrimet si autoritet shpirtëror dhe tokësor. Siç thotë Dr. Martin Lings, “[a]shtu siç rrok Kur’ani çdo aspekt të jetës njerëzore, ashtu edhe fati i Muhammedit ishte që ai të depërtonte me zhdërvjelltësi të pazakontë në lëmin e përvojës njerëzore, si publikes ashtu edhe privates.”[5]Pra, për muslimanët ideja e profetit- apo shenjtorit-luftëtar nuk është aspak e pazakontë apo e pamundur. Përkundrazi, shenjtëria e një luftëtari si Imam Aliu apo Emiri Abdul Kader, siç do t’i shohim më poshtë, është një normë për çdo luftëtar, edhe pse tepër e vështirë të aktualizohet. Muslimanët kanë qenë përherë të vetëdijshëm se shkarjet nga norma janë të natyrshme për njeriun e rënë, por kjo asesi nuk legjitimon ndryshimin e saj, përderisa qoftë edhe rrallë ka të tillë që e mishërojnë plotësisht këtë shembull profetik.

Megjithatë, në Perëndim, keqkuptimi apo keqinterpretimi i Islamit deri diku mund të racionalizohet nëse kemi parasysh konfliktet ushtarake e fërkimet politike me shtete muslimane për shekuj me radhë,të cilat në një mënyrë formuan Europën, ndërsa në të njëjtën kohë mjegulluan gjykimin e saj në njohjen e Islamit dhe Profetit të tij. Le të kujtojmë, psh, kryqëzatat, Rikonkuistën në Spanjë, konfrontimin e vazhdueshëm me Osmanët të Venedikut, të Hapsburgëve, të carëve të Rusisë – të gjitha këto konfrontime që zgjatën me shekuj (por jo pandërprerë sepse ka pasur armëpushime e periudha paqeje). Ky mjegullim u përkeqësua edhe më tej gjatë vërshimit kolonialist duke u kthyer në përbuzje biles, teksa paragjykimi perëndimor, jo vetëm Islamin, por nuk la kulturë e religjion të botës pa e ambalazhuar e interpretuar sipas kritereve të përvojës së vet politike, sociale, kulturore dhe, patjetër, fetare[6]. Se këto kritere e kjo përvojë ishin të huaja për pjesën tjetër të botës, në përgjithësi, nuk i shqetësoi shumicën e administratorëve, ushtarakëve apo akademikëve të vendeve kolonialiste. Në fakt, kësisoj interpretimesh të mangëta nuk kursyen as periudhën e Krishtërimit Klasik të Mesjetës, e cila u reduktua e denigrua në atë pikë sa u quajt Mesjeta e Errët (The Dark Ages). Këto etiketime u bënë në emër të metodës shkencore, por nuk ka asgjë më anti-shkencore sesa reduktimi i një dukurie, kulture apo religjioni, të cilën e kupton sipas midesë e kufizimeve[7] të tua – apo nuk e kupton fare – në një diçka të pavlerë apo inferiore, në rastin më të mirë. Pra, diçka njehet me ose pa vlerë sipas aftësisë (apo paaftësisë) personale të të kuptuarit! Kur këto soj qasjesh e keqinterpretimesh nuk kanë kursyer as vetë Krishtërimin e hershëm të Europës, atëherë nuk është ndonjë çudi e madhe nëse kjo ka ndodhur me religjionet e tjera, e veçanërisht Islamin, si fe e shteteve e perandorive rivale për shekuj me radhë.

Pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001, shumë nga kësisoj keqinterpretimesh e klishesh vërshuan sërish nëpër media, kryesisht nga ekspertë të vetemëruar të Islamit apo Lindjes së Mesme, që shpesh nuk dijnë as edhe ndonjë gjuhë të dytë përveç anglishtes e jo më ndonjë nga gjuhët kryesore islame, si arabishten apo persishten. Argumentet-akuza mund të përmblidhen me dy fjalë dhe ndjekin këtë logjikë: terroristët janë të dhunshëm ngaqë islami predikon dhunën, gjë që s’ka si të jetë ndryshe meqë profeti i islamit ka qenë vetë luftëtar! – argument që do ta shqyrtojmë më poshtë. Megjithatë, zëra të qartë e mendje të ndritura nuk kanë munguar, dhe është në rritje numri qoftë i studimeve serioze të Islamit në Perëndim[8], qoftë edhe ndërgjegjësimi i publikut, kurioziteti i të cilit u zgjua dhe më tepër nga dëshira për ta njohur vërtet Islamin dhe për të gjykuar nëse akuzat që drejtohen ndaj këtij religjioni kanë bazë.

Por çfarë është një paradoks më vete është,që nga koha e komunizmit, vazhda e paprerëe keqkuptimit dhe e keqinterpretimit të Islamit në Shqipëri, mes vetë ne shqiptarëve, një popull që kemi qenë (e vazhdojmë të jemi) me shekuj me shumicë muslimane, me një prapavijë e trashëgimi kulturore që është latuar nga Islami[9], që nga arkitektura e qyteteve tek muzika tradicionale, që nga botëkuptimi tek etika. Mjafton t’i hedhim një sy Mangalemit në Berat apo lagjeve tradicionale të Prizrenit dhe e kuptojmë se kemi të bëjmë me arkitekturë e urbanistikë islame; mjafton të dëgjojmë meloditë e shumë këngëve të thurura sipas mekameve të muzikës klasike islame, apo t’u vëmë vesh teksteve për ta kuptuar se janë njomur nga një parfum shpirtëror musliman[10]. Duhet gjithashtu të përmendim fjalët që akoma shënjojnë bisedat, vajet, apo gëzimet, si ‘kismet’, ‘medet’, ‘aman’, ‘mashallah’; që më tepër se fjalë janë gjurmë dëshmuese të një botëkuptimi që nuk u shua plotësisht edhe paskundërvënies sistematike nga komunistët. Ndërsa arkitektura tradicionale[11] është harmoni në hapësirë, muzika tradicionale është harmoni në ritëm, dhe botëkuptimi e mendësia janë mbrujtje të brendshme të cilat doemosdo të pasqyrohen në etikë, në sjelljen e jashtme. Megjithë mësymjen e organizuar, politike e akademike, të komunistëve për 45 vjet për ta fshirë këtë trashëgimi – diçka që meriton të quhet barbarizëm – dhe që rezultoi në shumë dëme të pazhbëshme, gjurmët e kësaj trashëgimie, edhe pse të zbehura, janë akoma të pranishme. Pra, Islami shqiptarëve u ka gdhendur hapësirën ku banuan, ngjyrosur ritmet e meloditë që kënduan, mendjen e botën e brendshme, dhe deomos manifestimin e kësaj bote në sjellje dhe etikë për shekuj me radhë. Logjikisht, si mund të pretendohet se Islami është i huaj për shqiptarët?

Për çudi, kjo soj mësymjeje është kaluar stafetë, për inerci ndofta, tek disa studiues, analistë e gazetarë, që vazhdojnë ta shohin Islamin në Shqipëri si mish të huaj. Zhurmuesin e rritën muajt e fundit ngjarjet tragjike në Lindjen e Mesme, sidomos me daljen e ISIS-it, të vetëshpallurit kalifat islamik, një organizatë e cila pretendon se është shtet dhe që mbi të gjitha ka vrarë (e po vret) pa diskriminim muslimanë, përfshirë gra, pleq, e fëmijë, e ka hedhur në erë objekte shekullore kulti islam[12], duke shkelur haptazi çdo parim të fesë, në emër të së cilës paradoksalisht thojnë se veprojnë e luftojnë. Ky fakt u anashkalua ndërsa u fol për krimet ndaj të krishterëve e jazidive si normë gjoja islame. Po deri para ISIS-it, si mbijetuan këto komunitete për 14 shekuj në mes të muslimanëve? Kjo është pyetja e parë që vjen në mendje nëse akuza e krimeve si normë islame duhet të merret seriozisht. Çuditërisht, kjo pyetje ka munguar, e jo vetëm kaq, por pati deri edhe njëfarë ngazëllimi nga disa gazetarë, sepse tek ISIS-i ata panë provënvërtetuese të“barbarizmit”Islam në përgjithësi dhe atij osman në veçanti. Ideja e servirur është se ‘si ISIS-i janë sjellë edhe osmanët (muslimanët) kur erdhën në Ballkan!’ Për mendimin tonë, opinione të tilla janë deri diku pasojë e një injorance të vetimponuar, sëcilës vështirë se ka dëshmi që mund t’i bëjë derman.

Sidoqoftë, kjo s’duhet të na pengojë të komunikojmë me të tjerë që me të vërtetë kërkojnë të dijnë. Si rrjedhojë, vendosëm ta përqendrojmë vëmendjen tek katër liderë ushtarakë të spikatur gjatë historisë së Islamit – Imam Aliu, Salahedin Ejjubiu, Emir Abdul Kaderi dhe Hasan Riza Pasha – si mishërime të normës profetike e ndjekës besnikë të udhëzimeve kur’anore në transformimin përvojës njerëzore edhe në sferën e luftës. Arsyeja është se duam të shohim nga afër se si ata janë sjellë dhe kanë vepruar si luftëtarë, dhe nëse kjo normë përkon me veprimet e militantëve të ISIS-it e të tillë si ata. Në fakt, figurat e Imam Aliut dhe Emir Abdul Kaderit, udhëheqësit të qëndresës algjeriane ndaj kolonialistëve francezë në shekullin XIX, janë tejet të pasura e të larmishme për t’u cilësuar vetëm si liderë ushtarakë, sepse ata ishin dijetarë, filozofë, oratorë, poetë, komentues Kur’ani, administratorë… Por siç e thamë, në këtë artikull do përqendrohemi tek sjellja e tyre në betejë e luftë.

Imam Aliu (599-661)

Në atë që konsiderohet si një nga komentimet më madhore në vargje të Kur’anit të Madhnueshëm, në Methnevinë e Mevlana Xhelaledin Rumiut, mjeshtrit sipëror të poezisë Islame, përshkruhet në këtë mënyrë historia e njohur e sjelljes së Aliut ndaj një kundërshtari në fushë-betejë:

Prej Alis’ mëso si me veprue me t’dlir’ zemër

Luan’ i Zotit, dije, për famë nuk lufton, për emër.

N’betejë me mushrikë zap ka ai bâ nji t’fortë anmik

Si vetëtim’ çon shpatën drejt tij me vërtik.

Por i teposhtuni fap në fytyrë e pshtyn Alinë,

Ah, të çdo profeti e shenjtori krenarinë…

Në vend Aliu shpatën e vet ulë e ka,

E trimin n’tokë t’mejdanit vetëm la.

Trimi n’kambë brofi, thirri me habi:

“Në mes t’bejlekut si paska falje e butësi?

Itash t’mprehtën shpatë mbi qafë teme çove

Itash bash m’falë jetën, kthehesh e largohe?

Çka qe ma mirë se me mue m’u ndeshë,

Që jetën ma fale e m’le n’gjunj ku qeshë?

Çka të panë ty sytë që zemërata t’ra?

N’re rrufeja t’kthehet vaki a ka bâ?

N’trimni i Zotit Luan je’ dimë vetë,

N’bujari kush di kush je me t’vërtetë?”

Ia kthen Aliu: “Për t’Zotit hatër shpatën kam përdorë,

Shërbëtor jam i Tiji, jo i zemërimit’ gjorë.

I Zotit Luan jam tamam, por jo luan i zemërimit,

Veprimi jem e fesë dëshmi âsht, dëshmi e dinit.

Në luftë veç dëshmoj ‘ti nuk gjuajte kur gjuajte ti’[13]

Unë jam shpata, Ai që godet âsht Diellori Hyjni!

Stuhitë e zemërimit, epshit e lakmisë

Atë që faljen la lehtë kanë m’e gremisë.

Zemërimi âsht mbi tânë mbretën mbret,

Por për mue â rob i bindun që s’flet,

Se bash për zem’rimin kapistër kam gjetë.”[14]

Ajo çfarë Rumiu shpreh në vargje është një episod mjaft i njohur në historinë islame, kur Imam Aliu gjatë një dyluftimi, siç qe zakon në Arabinë e asaj kohe, mposht kundërshtarin, dhe kur ai në dëshpërimin e çastit të fundit e pështyn, Aliu tërhiqet. Duhet të thuhet se kundërshtari nuk ishte një luftëtar dokushdo por kampioni më i madh i dyluftimit në Arabinë pagane, Amr ibn Abd-Wud, i cili ishte paguar si gjeneral-mercenar nga mekasit për të mposhtur një herë e mirë fenë e re në betejën vendimtare të Hendekut[15], nga e cila varej ekzistenca e komunitetit të vogël musliman, e në fakt vetë fesë islame. Por ndryshe nga kushdo që dilte në duel, Aliu para çdo dyluftimi e ftonte kundërshtarin në Islam dhe largimin nga idhujtaria. Në rast se ai nuk e pranonte këtë, Aliu e ftonte të largohej nga fusha e betejës, e të mos luftonte kundër Zotit e Profetit të Tij. Nëse ai prapë refuzonte të tërhiqej nga fushë-mejdani atëherë Aliu e ftonte që ai të sulmonte i pari. Të vihet re se ftesa e tretë prapë e lë portën hapur për shmangien e konfliktit, sepse lë mundësinë që kundërshtari të ndryshojë mendje (nëse jo, atëherë lufta është veç mbrojtëse). Të njëjtën gjë Aliu bëri edhe me Amr-in, i cili pranoi vetëm ofertën e tretë, duke sulmuar i pari. Në çastin kur Aliu tërhiqet, pasi e kishte vënë poshtë, Amr-i i përgjërohet të dijë shkakun se pse s’e goditi, dhe Aliu i thotë se ai u zemërua kur e pështyu dhe në sy të Zotit nuk mund të godiste dikë për shkak të zemërimit[16].

Vërtet, Islami është një religjion që nuk lë lëm të përvojës njerëzore pa prekur, përfshirë edhe luftën, por edhe këtu ka rregulla të qarta e caqe që s’mund të shkelen pa rënë në padrejtësi:

“Dhe luftoni në rrugën e Zotit ata që ju luftojnë, por mos e teproni. Zoti nuk i do
ata që e teprojnë.” (2:190)

Duhet të ri-theksojmë se ajeti flet për luftë nërrugën dhe jo për rrugën e Zotit. Këtu ka një ndryshim të vogël në pamje të parë, por që është esencial, sepse qëllimi në vetvete (për rrugën) është i pamjaftueshëm. Mënyra se si luftohet duhet të jetë në Zotin, dhe asgjë më pak. E kjo kërkon njohje të vetvetes, njohje që nuk fitohet pa përpjekjen kundrejt egos, pa xhihadin e madh, siç thotë Profeti Muhamed[17]. Pa këtë njohjexhihadi i vogël (lufta) është i dështuar, pavarësisht nga qëllimi, e pavarësisht nga rezultati i betejës apo luftës.

Imagjinoni qëllimin e mirë të një nëne – i cili s’mund të dyshohet – për shërimin e fëmijës së vet nga një sëmundje e rëndë. A mund të jetë ky qëllim në vetvete i mjaftueshëm për shërimin? Nëse nëna, edhe pse me qëllimin më të mirë, vepron pa dijen e duhur dhe kërkon të kurojë vetë fëmijët e saj, atëherë me shumë gjasa vetëm e përkeqëson gjendjen e bijës a birit të saj, apo edhe më keq fare. Në mënyrë të ngjashme, edhe sikur një musliman a muslimane, sado të sinqertë, veprojnë pa dijen e duhur, pa hetuar aspak qëllimet e veta, duke u mbështetur thjesht në bindjen e qëllimit të mirë, atëherë rrezikojnë teprimin e si rrjedhojë humbjen e shpirtit të tyre.

Teprimi, qoftë edhe në luftë, është diçka që Zoti nuk e do, udhëzon ajeti i mësipërm muslimanin, sepse ka të bëjë me humbjen e drejtësisë, të barazpeshës. Kjo nuk do të thotë gjë tjetër veçse shkarje nga ‘udha e drejtë’, sirat el-mustakim– udha e balancës, udha e jo-teprimit, udha e drejtësisë – e vetmja që shpëton shpirtin. Të veprosh me tepri do të thotë të tërheqësh pakënaqësinë e Zotit, do të thotë të jesh nga ata që “tërhoqën drejt vetes hidhërimin” dhe “humbën rrugën”, siç thotë sureja e parë e Kur’anit, Fatihaja. Para se të vërvijë shpatën ndaj armikut, besimtari i vërtetë godet prirjet e egos (nefsin) së vet, duke u çliruar kështu nga kontrolli i pasioneve të saj. Prandaj Rumiu komenton mrekullisht ajetin kur’anor “ti nuk gjuajte kur gjuajte ti” (8:17) pikërisht me shembullin e Imam Aliut, sepse një besimtar i vërtetë nuk vepron nga egoja e vet por është në dorëzim të plotë të Vullnetit Hyjnor. Për një mu’min të vërtetë, jo vetëm në fushë-mejdan, por kudoqoftë, Zoti është “të Dëgjuarit me të cilin dëgjon, të Pamurit me të cilin shikon, Dora me të cilën rrok dhe Këmba mbi të cilën ecën.”[18]Për Imam Aliun, paragon i drejtësisë e mishërim i shembullit të Profetit të Islamit, është tepri, është padrejtësi goditja në zemërim e sipër, qoftë edhe e armikut në betejë; në fakt, është humbje e shpirtit në këtë botë dhe tjetrën. Tradicionalisht dhe historikisht nuk është e rastësishme, siç shkruan edhe studjuesi amerikan Leonard Lewisohn, që “kalorësia (chivalry) klasike ishte modeluar qartë dhe drejtpërdrejtë nga shembulli i shokëve të Profetit, dhe në veçanti e bazuar në sjelljen e karakterin e Aliut.”[19]

Duhet të kihet parasysh se ‘kalorësia’ nuk nënkupton domosdo një luftëtar mbi kalë, sepse në një qytetërim tradicional si Islami – e në fakt në çdo qytetërim me qendër Hyjnoren – çdo aktivitet i jetës është i mbarsur me domethënie shpirtërore, përfshirë edhe sfera marciale. Psh, qoftë në Egjiptin, Indinë apo Greqinë e Lashtë, koçia e tërhequr nga dy ose katër kuaj ishte simbol i pasion-tendencave të egos ose nefsit (kuajt), që tërheqin trupin (koçinë), por të bindura ndaj shpirtit (simbolizuar nga luftëtari që nget koçinë e mban frenat në dorë)[20]. Po ashtu, simboli i kalorësit të cilit i bindet kali, është simbol i shpirtit të cilit i bindet trupi. Të jesh kalorës i aftë, do të thotë me pasë kalin nën kontroll, diçka që simbolizon kontroll mbi tendencat shtazore të trupit. Nëse kali nuk i bindet kalorësit me shumë gjasë kafsha do ta hedhë në tokë e ai thyen kokën. Po ashtu, nëse pasionet nuk janë nën kontroll njeriu humbet shpirtin. Prandaj kalorësia (chivalry) ka qenë gjithmonë sinonim për fisnikërinë – një njeri një ka veten nën kontroll, është i përmbajtur, nuk mund të mos jetë fisnik.

Ky simbol haset në forma të larmishme; psh, Rumiu na jep Krishtin mbi gomar[21], ose shejhun Kharrakani të Khorasanit duke kalëruar një luan[22], Nastradini që i hip gomarit mbrapsht e me humor na mëson se nuk duhet të shohim e shkojmë nga do gomari-ego, etj. Kur Profeti pa një beduin që nuk e kishte lidhur devenë e pyeti se pse e kishte lënë kafshën të zgjidhur. Beduini i thotë se ka besim tek Zoti (që ajo s’do t’ikë), e Profeti i përgjigjet: “Zotit besoji, por devenë lidhe”[23]. Në një kuptim më të thellë kjo këshillë nënkupton edhe rëndësinë primare të zotërimit të tendencave të egos, e simbolizuar në këtë rast nga deveja e cila nëse lihet zgjidhur shkon nga të dojë. Ashtu si kjo e fundit, edhe tendencat e egos nuk lihen pa fre ‘në dorë të Zotit’. Sidoqoftë, s’duhet harruar se kemi të bëjmë me krahasime e simbole, dhe nëse të zotërosh një shtazë është e vështirë, zotërimi i egos[24] është jashtëzakonisht edhe më i vështirë. Por, ‘e vështirë’ nuk do të thotë ‘e pamundur’, dhe këtu Kur’ani këshillon qartë:

“O ju që besuat! Qëndroni të patundur në drejtësi, si dëshmues të Zotit, qoftë edhe kundër vetes (nefsit) tuaj… Pra mos ndiqni pasionin që të mos humbni…” (4:135)

Arsyeja që Rumi vendos fjalët “zemërimit kapistër i kam gjetë” në gojë të Aliut është se ndryshe nga beduini që la devenë pa kapistër – pra la tendencat e egos pa fre – Aliu e njeh vetveten dhe, zemërimin, një nga pasionet më të fuqishme të egos, e ka nën zotërim. Këtu, dhe vetëm këtu, drejtësia është e mundur dhe njeriu mund të bëjë çdo gjë, biles edhe marrë pjesë në luftë, pa shkelur caqe, pa e tepruar, siç thotë ajeti kur’anor cituar më lart (2:190). Për këtë arsye Aliu është konsideruar modeli profetik par excellence në vllaznitë marciale muslimane dhe fraza “la fata illa Ali, la sejfe illa Dhulfikâr” ka qenë e pranishme pothuajse në çdo bajrak e flamur (fig. 1), frazë që do të thotë “nuk ka kalorës (fisnik) veç Alisë, nuk ka shpatë veç Dhulfikâr-it”. Por duhet të tërheqim vëmendjen se këtu bëhet fjalë për një model e normë që duhet ndjekur, e jo thjesht për Aliun historik, që pa dyshim është dashur e respektuar nga muslimanët anembanë. Luftëtari vërtet fisnik – si Aliu – duhet të ngjizë e kultivojë në veten e tij butësinë e rreptësinë, bukurinë e madhështinë, heshtjen dhe fjalën, në harmoni të plotë. Nuk është e rastësishme se Aliu quhej edhe Abu Turab[25], Atë i Pluhurit, në sajë të përkujdesjes ndaj të vobektëve e jetimëve, e në të njëjtën kohë Esedullah, Luan i Zotit, në sajë të trimërisë në betejë. Se si Islami e mundëson këtë ngjizje të harmonisë në shpirt do ta shohim më vonë. Ndërsa shpata e tij me dy tehe, Dhulfikâr-i (trajta shqip ose turqisht është Zylfiqâr), dhuruar nga vetë Profeti, është simbol i qartë i pjesësëz mohuese ‘nuk’ (lā) në fillim të teuhidit (lā ʾilāha ʾillā-llāh), e cila në fakt ka formën e një shpate me dy tehe (fig. 2). Kështu, “nuk ka shpatë veç Dhulfikâr-it” do të thotë se “nuk ka shpatë përveç lā-së”, e cila është shpata e inteligjencës së mirëfilltë që mohon të rremen në kuptimin më të plotë. Teuhidi – ‘Nuk ka zot përveç Zotit’ – është një deklaratë shumë e thjeshtë por në të njëjtën kohë pafundësisht e shtresuar, sepse jo vetëm që nuk ka madhështi përveç Madhështisë, e bukuri përveç Bukurisë, por nuk ka as realitet përveç Realitetit. Tek njeriu pasionet e egos nuk janë realitet; e këtu pjesëza ‘nuk’ bëhet një ‘lā’, një shpatë[26] që i mohon e lufton si të tilla. Pra shpata e vërtetë gjindet në teuhid, e ky është edhe kuptimi i vërtetë i shprehjes popullore “ku është shpata është feja” ose “ku është kordha është besa” – e cila shpesh interpretohet literalisht e gabimisht si imponim i fesë – që do të thotë se pa shpatën që ndan të Vërtetën nga rremja, nuk ka fe të vërtetë. Shpata e teuhidit na sjell te thënia e Profetit Muhamed se xhihadi i madh është lufta ndaj egos, e xhihadi i vogël është ai në fushë-mejdan. Pa të parën nuk mund të ketë të dytë.

Por militantët e ISIS-it, e të ngjashëm si ata, që kanë bindur apo gënjyer veten se luftojnë për Islamin, nuk kanë “halle” të tilla; vrasja e të pafajshmëve justifikohet edhe pse “kush vret një njeri (pa të drejtë)… është njësoj si të ketë vrarë gjithë njerëzimin” (5:32); konvertimi me dhunë përligjet, edhe pse “nuk ka shtrëngim në fe, udha e drejtë është qartë ndryshe nga e gabuara” (2:256)… Se vepra të tilla janë kategorikisht në kundërshtim me udhëzimet e Islamit me sa duket nuk i shqetëson fare. Ka dy mundësi: e para, që militantë të tillë nuk njohin as më themeloret parime islame, pra injorancë: dhe e dyta, që njerëz të tillë po abuzojnë me emrin e Islamit qëllimisht. Mjafton që ata të thonë se kështu thotë Islami, dhe Islami thotë kështu sepse thonë ata. Pak shprehje mund ta ilustrojnë këtë më mirë sesa ajo e Shejkspirit kur thotë se “dreqi mund të citojë Ungjillin për hesap të vet”[27].

Sulltan Salahedin Ejjubiu (1138 – 1193)

Siç thamë edhe më lart, Islami ofron ekuilibër për çdo aspekt të përvojës njerëzore, qoftë edhe luftën. Por nëse shembulli i njohur i Imam Aliut është tepër i largët në histori,le të shohim disa figura historike më të vona. Emri i Salahedin Ejjubiut nuk ka nevojë për parathënie, sidomos në Perëndim, ku edhe sot e kësaj dite ky emër është sinonim i fisnikërisë së vërtetë, ndërsa për muslimanët ai nuk ishte tjetër veçse mishërim i vlerave thelbësore të Islamit. Ja si shprehet për të Usama ibn Munkidh, diplomat e luftëtar-poet, nga një familje aristokrate arabe e Shajzarit (në Sirinë e sotme), bashkohës i vetë Salahedinit:

Ai qëndron si mëshirë përmes së cilës Zoti u solli lehtësi robve të vet, si një që përtëriu me bekimin e tij tokat tona. Sulltani që riktheu shembullin e Kalifëve të Drejtudhëzuar (khulefa-i rashidun), vendosi një kolonë (mbështetje) të re për shtetin e për fenë.[28]

Çfarë spikat këtu është krahasimi i Salahedinit me katër Kalifët e Drejtëudhëzuar (e të parë), shembujt parësorë të drejtësisë e mirësisë brenda suazës së mësimeve të Islamit. Ky krahasim i Salahedinit nga një musliman bashkohës mund të gjykohet si i lavdim i tepërt, i shtyrë nga fakti se ai i shpëtoi nga kryqëzatat dhe rivendosi dinjitetin e muslimanëve duke çliruar Jerusalemin. Por, duhet të themi se ka pasur shumë sundimtarë e ushtarakë të zotë në viset e Islamit, por të rrallë janë ata që në sytë e muslimanëve janë në rangun e Salahedinit. Nuk është thjesht çështje suksesi. Përkundrazi,është mënyra se si ai veproi gjatë jetës së tij, se si ngadhënjeu. Ka pasur mbretër e sulltanë që luftuan për Zotin, por Salahedini ishte mbret që luftoi në Zotin, nëse i referohemi ajetit të lartcituar kur’anor, e pikërisht kjo e skaliti në zemrat e muslimanëve dhe kundërshtarëve të tij si luftëtar-shenjtor, e shembull që duhet ndjekur. Për ta kuptuar më mirë veçantinë e tij është me vlerë të shohim se çfarë kanë thënë edhe kundërshtarët e tij për të. Me 2 tetor 1187, natën e 27^të të muajit Rexheb – përvjetorin e Natës së Miraxhit të Profetit – Salahedini riçliron e hyn në Jerusalem, duke shfaqur fisnikëri, mëshirë e bujari të pashoq. Mes të tjerave, kronikani Ernoul, një kryqtar aristokrat i asaj kohe, shprehet kështu:

Do t’ju tregoj për kortezinë e pashoq me të cilën Salahedini i trajtoi gratë[29] dhe bijat e kalorësve, të cilat ishin strehuar në Jerusalem kur burrat u ishin vrarë apo robëruar në betejë. Kur e lanë Jerusalemin të lira, këto zonja u bënë bashkë e shkuan para Salahedinit duke kërkuar mëshirë. Kur i pa, Salahedini i pyeti se kush ishin e çfarë kërkonin. Iu tha se ishin damat e vajzat e kalorësve të vrarë ose të robëruar në betejë. Më pas ai i pyet se çfarë dëshironin dhe ato iu përgjigjën që, për hatër të Zotit, të kishte mëshirë për to; se disa i kishin burrat në burg, disave u kishin vdekur dhe se kishin humbur pronat, e në emër të Zotit t’i ngushëllonte e ndihmonte. Kur Salahedini i pa duke vajtuar ai ndjeu shumë dhemshuri për to, e vetë qau me keqardhje. Gratë që i kishin burrat gjallë i pyeti se ku mbaheshin robër dhe sapo mbërriti te burgjet i liroi. Kudo që u gjenden, të gjithë u liruan. Pastaj, ai urdhëroi që damave e vajzave që u kishin vdekur burrat t’u jepeshin bujarisht të holla prej vetë thesarit të tij, disave më shumë e disave më pak, sipas rangut që kishin. E u dha aq shumë sa ato falënderuan Zotin dhe e deklamuan kudo mirësinë e nderin që Salahedini u kishte bërë.[30]

Kjo soj bujarie e madhështie –e përshkruar nga një kryqtar – është vështirë të gjindet në histori, por nga ana tjetër, shembulli i Sulltan Salahedinit që hyn në Jerusalem si ngadhnjyes por falës e mëshirues është thjesht jehonë e sjelljes së Profetit të Nderuar të Islamit. Kur hyri në Mekë në krye të ushtrisë, ai u dha amnesti të përgjithshme e pa kushte të gjithë mekasve, megjithë vrasjen, persekutimin, uzurpimin e pronave, syrgjynosjen e muslimanëve të parë, e megjithë armiqësinë e sulmet e pandërprera nga Meka e aleatët e saj ndaj komunitetit musliman në Medinë.

Me të vërtetë, Salahedini solli sërish shembullin e katër Kalifëve të Drejtudhëzuar, të cilët janë modelet e përhershme të muslimanëve tradicionalë, pas Profetit. Duhet të themi se nga një pikëpamje shokët e Profetit janë më ‘të prekshëm’, janë më ‘tokësorë’ nëse mund të shprehemi kështu, sepse ka aspekte të Pejgamberit që thjesht nuk mund të ndiqen; askush nuk mund të refuzojë të mësojë shkrim e këndim, psh, meqë Profeti ishte i pamësuar, e kësisoj ta imitojë atë duke shpresuar që të përftojë dijen ashtu si ai. Por, pa dalë nga tema le të kthehemi te Salahedini, ky shpirt fisnik, i cili ishte një nga ata që jo vetëm “për dashuri të Tij ushqejnë nevojtarin, jetimin e të zënurit rob” (76:8), por shpesh liroi edhe të zënurit rob që në betejë i pati kundërshtarë. Veprat e tij mishërojnë udhëzimin kur’anor se “[e] mira dhe e liga nuk janë njëlloj. Prandaj ktheje të ligën me diçka më të mirë, e atëherë, ai me të cilin pate armiqësi kthehet në mik të ngushtë.” (41:34)

Ndërsa masakra e popullatës së qytetit nga kryqtarët, kur ata morën Jerusalemin më 1099, ka mbetur në histori në kontrast të plotë me ngadhënjimin e shpirtgjerësinë e Salahedinit. Ja se si shprehet Stanley-Lane Poole për këtë:

E kujtojmë pushtimin mizor nga kryqtarët e parë, kur Godfrey dhe Tancred-i[31] kalëruan mes rrugicave të shtruara me të vdekur… kur muslimanët e pambrojtur u torturuan, dogjën e u qëlluan gjakftohtësisht nga kullat e çatia e Tempullit, kur gjaku i masakrës pashkak njollosi nderin e Botës së Krishterë dhe fëlliqi vendin ku dikur qe predikuar Ungjilli i paqes e i mëshirës. “Lum ata që janë të mëshirshëm, sepse do të gjejnë mëshirë”[32] qe një hir i harruar kur të krishterët e kthyen në thertore Qytetin e Shenjtë. Të pamëshirshmit qenë fatlumë, sepse iu fal mëshirë nga duart e Sulltanit Musliman… Nëse marrja e Jerusalemit do të ishte i vetmi fakt i njohur për Salahedinin, ai do të mjaftonte për ta treguar atë si më bujarin e shpirtmadhin ngadhënjyes të epokës së tij, apo ndoshta të çdo epoke.[33]

Tamam siç vëren Stanley-Lane Poole, udhëzimi biblik “lum ata që janë të mëshirshëm” u harrua nga të krishterët duke njollosur kështu nderin e tyre, po ashtu – as më pak, as më shumë – është harruar çdo udhëzim kur’anor nga militantët e ISIS-it, talebanët, e të tjerë si ata. Dikush mund të thotë se kryqëzatat qenë në mesjetë, e në kohët moderne kësisoj veprimesh nuk kanë vend. Por kjo do të ishte vërejtje sipërfaqësore që maskon njëfarë presupozimi vetë-përgëzues të njerëzve sot si moralisht superiorë ndaj paraardhësve të tyre. Duhet të kujtojmë se krimet sistematike, të organizuara e imtësisht të planifikuara, janë produkt i kohërave moderne, dhe për nga mizoria e nga numri marramendës i viktimave të pafajshme, ato bëjnë që luftërat e padrejtësitë e mesjetës apo lashtësisë të duken si lojra me shpata druri. Ndryshimi është se në kohët moderne krimi është përligjur (e përligjet) në emër të “racës së pastër”, “nacionalizmit”, “demokracisë”, “qytetërimit”, “progresit”, etj; të gjitha ideologji që garojnë për të uzurpuar vendin e religjionit tek mendja dhe jeta e njerëzve[34]. Ka mjaft studime që e nënvizojnë dhe e argumentojnë bindshëm se moderniteti, siç përcaktohet në paragrafin mëposhtëm, është burimi i disa nga problemeve më serioze sot, përfshirë racizmin, në lidhje me të cilin duam të sjellim vetëm një citat nga libri Moderniteti e Holokausti i sociologut polak Zygmunt Bauman:

… si konceptim i botës, e për më tepër si mjet efektiv i ushtrimit politik, racizmi as që mund të mendohet pa përparimin e shkencës moderne, teknologjisë moderne dhe formave moderne të autoritetit shtetëror. Si i tillë, racizmi është produkt tamam modern. Racizmin e mundësoimoderniteti. Gjithashtu, ai krijoi një nevojë për racizëm; një epokë që shpalli suksesin si të vetmen njësi matëse të vlerës njerëzore kishte nevojë për një teori atribuimi për të justifikuar çështjet e hartimit dhe ruajtjes së kufijve në kushtet e reja, të cilat kishin lehtësuar kapërcimin e kufijve si asnjëherë më parë[35].

E vërtetë, është abuzuar dhe abuzohet në emër të fesë sot, cilado qoftë. Por ama ka një cak abuzimi, sepse parimet e mirëfillta fetare kërkojnë drejtësi e mëshirë, dhe besimtarët e vërtetë kanë shërbyer gjithmonë si kundrapeshë ndaj abuzimeve, siç do ta shohim dhe më poshtë. Kur feja zhvishet nga drejtësia dhe mëshira, atëherë mbetet e tillë veç në emër – një lëvozhgë pa thalb – dhe kështu me shumë gjasë privohet edhe nga hiri hyjnor që shpëton shpirtrat, funksioni themelor i saj. Ideologjitë nga ana tjetër rrallë kanë kufizime e udhëzime që kërkojnë nga shtetasi të jetë i drejtë e i mëshirshëm, sepse këto të fundit rrallë përkojnë me interesat e ngushta shtetërore, apo të ashtuquajturën ‘siguri’, dhe si rrjedhojë mizoria parimisht justifikohet. Shpëtimin e shpirtrave, preokupimin vertikal të religjionit, ideologjitë e uzurpojnë dhe pastaj e projektojnë horizontalisht në ide si “e mira e përbashkët”, “në emër të popullit”, “për lirinë”, “për mirëqënien”, “interesat kombëtare” etj. Ideologjitë nën udhëzimin e të cilave veprojnë ISIS-i e të ngjashëm më ta, janë po këto ideologji profane por të veshura me një petk religjioz. Nuk është aspak e rastësishme që projekti i ISIS-it është krijimi i një shteti (“islamik”), një preokupim profan ky kur divorcohet nga udhëzimet e mirëfillta hyjnore, dhe jo mirëqënia shpirtërore e popullatës. Epiteti “islamik” është për ta bërë axhendën të pranueshme në sy të pjesës dërrmuese të muslimanëve.

Ajo çfarë thotë sociologu Bauman për racizmin mund të thuhet edhe për nacionalizmin, që është në një mënyrë racizëm jo ndaj ngjyrës por etnisë (njeriu konsiderohet superior ndaj tjetrit në sajë, jo të racës, por etnisë). Shembuj groteskë të nacionalizmit gjinden kollaj, sidomos në Ballkan, sepse krimet, përdhunimet e kampet e përqendrimit ku me dhjetëra mijëra muslimanë boshnjakë e kosovarë humbën jetën, janë akoma të freskëta në kujtesë. Këto mizori të justifikuara në emër të nacionalizmit serb jo rrallë u kryen me bindjen se po i shërbenin Krishtit, e pati jo pak priftërinj ortodoksë që bekonin paramilitarët serbë para “misioneve” të tyre. Një rast i turpshëm është ai i klerikut[36] Anton Kqira – këtë herë pas luftës – i cili shprehu keqardhjen që Millosheviçi nuk kishte vra edhe “qejtë me bishta” të Kosovës. Në fakt, viktima e parë në një rast të tillë është vetë komuniteti kristian për të cilët një klerik i tillë është përgjegjës. Ndjellja pothuajse patologjike urrejtjes ndaj njerëzve të një tjetër feje nuk ka qenë praktikë e Krishtit që ka thënë “duaje komshinë si veten tënde” (Marku 12:31), e si rrjedhojë as nuk mund të jetë normë për besimtarin kristian, e aq më pak për shpëtimin e shpirtit.

Pavarësisht ndryshimit në dukje mes anëtarëve të ISIS-it, apo grupit Ansar-i Din, me kësisoj militantësh çetnikë, në thelb ata janë të ngjashëm sepse krimet dhe mizorinë e tyre i justifikojnë në emër të religjionit që mendojnë se po mbrojnë. Biles, këta të ISIS-it kanë shkuar edhe më tej se çdo militant, duke vënë në shënjestër kryesisht të tjerë muslimanë, pra ata me të cilët ndajnë një fe. Karen Armstrong na thotë se lista e militantëve dhe aktivistëve fundamentalistë përfshin jo vetëm religjionet monoteiste, por edhe “budizmin e hinduizmin, biles ka edhe fundamentalizëm konfucian”, dhe se fundamentalizmi është një pasojë, në mos pjellë, e modernitetit.[37]

Ka edhe diçka tjetër të rëndësishme që duhet përmendur. Në vendet muslimane, në kontrast me ato perëndimore, besimi është akoma mjaft i pranishëm dhe nuk është i divorcuar nga jeta individuale, sociale, kulturore, e politike. Nëse militantët do të dilnin të luftonin në emër të demokracisë liberale, nacional-socializmit, apo çdo lloj formulimi ideologjik, askush nuk do t’i honepste, e aq më pak t’u bashkohej. Ka pasur djem të rinj, jo rrallë naivë e me qëllim të sinqertë për të mirën e fesë, por jo të mirëinformuarmbi parimet bazë të Islamit, që u janë bashkuar militantëve e kësisoj kanë rënë pre e vetë paditurisë së tyre. Sot në Perëndim, ku feja ka rreth tre shekuj që është në tërheqje nga jeta private e sociale, roli i saj është zbehur shumë, e si pasojë Zoti rrallë është pjesë e diskursit publik. Megjithatë, të mos harrojmë se në një të kaluar jo të largët, por me 18 qershor 1940, në Dhomën e Përfaqësuesve, Winston Churchill-i deklaroi se nga Beteja e Britanisë, e cila ishte gati të fillojë, “varet mbijetesa e qytetërimit kristian”, ndërkohë që Gjermania naziste po përgatitej të mësynte Britaninë pasi pat mundur Francën.

Çfarë duam të theksojmë është se,asokohe, edhe pse Lufta e Dytë Botërore s’kishte të bënte me lëvizje religjioze, prapëseprapë, Zoti dhe Krishterimi ishin natyrisht të pranishëm në diskursin publik britanik sepse britanikët akoma besonin. Sot, nuk dëgjojmë fjalime të tilla nga politikanë në Britaninë e Madhe apo Francë, sepse në vende të tilla për masën e njerëzve sot Hyjnorja është harruar, për shumë të tjerë as nuk ekziston fare, e si rrjedhojë nuk ka kuptim. Por, në vendet muslimane besimi është akoma i gjithpranishëm, megjithë vuajtjet e vështirësitë e shkaktuara nga faktorë të brendshëm e të jashtëm, të cilat nuk mund t’i shtjellojmë këtu pa dalë jashtë temës. Për këtë arsye, Zoti dhe Islami janë natyrisht pjesë e pandashme e jetës dhe e diskursit publik. Si rrjedhojë, lëvizjet militante nuk mund ta injorojnë fenë e të mos të pretendojnë se po i shërbejnë asaj, edhe pse, siç treguam, mësimet e religjionit i shtrembërojnë e injorojnë haptas.

Zgjidhja nuk mund të jetë, siç pretendojnë disa, largimi i njerëzve nga religjioni që të shpëtojmë nga hipokrizia. Ky është sugjerim absurd. Edhe në luftrat e sotme në emër të demokracisë e progresit, abuzimi e hipokrizia jo vetëm që nuk mungojnë por duket se janë bërë pjesë e pazëvendësueshme e repertorit të politikanëve për të siguruar vota, pra pushtet. Nëse disa që s’dijnë me i ra topit me këmbë luajnë një ndeshje të shëmtuar futbolli, askush me mend në kokë nuk do fajësojë lojën e futbollit si të tillë, e të kërkojë ta ndalojë atë si sport të shëmtuar. Një linjë e ngjashme arsyetimi do e kualifikonte çdo deklaratë si përçartje. Faji ështe me ata që nuk dijnë apo që nuk mund të lozin, jo me lojën. Megjithatë, është për t’u mahnitur kur lexojmë e dëgjojmë arsyetimin se, meqë militantët janë mizorë, duhet të jetë ngaqë Islami është i tillë[38]. Faji nuk është i Islamit, faji është i atyre që nuk mund ta ndjekin e jetojnë atë!

Fig. 1: Bajrak osman me dhulfikâr i datës 1810/1225 H., Muzeu i Arteve, Frankfurt, Gjermani. Mes të tjerave dallohen edhe emrat e katër Kalifëve të Drejtudhëzuar; Ebu Bekri, Omeri, Osmani dhe Aliu.

Fig. 2: Teuhidi në arabisht. Pjesëza ‘nuk’ (lā) është në krahun e djathtë të frazës. Kujtojmë se arabishtja shkruhet nga krahu i djathtë në të majtë.

[1] Disa nga urdhërat marcialë kalorsiakë kristianë kanë qenë Teutonët, kalorësit e Santiagos, kalorësit e Spitalit të Shën Gjonit, etj. Për një studim me vlerë të urdhrit të Tempullarëve të shihet libri nga historiani Malcolm Barber, The New Knighthood: A History of the Order of the Temple (Cambridge: Press Syndicate of the University of Cambridge, 1994).

[2] Hamza Jusuf Hanson, një nga dijetarët muslimanë amerikanë më të respektuar sot në botë, thotë se “[n]dryshe nga shumë muslimanë sot që konsiderojnë budistët si politeistë – duke besuar se ata janë idhujtarë bazuar në morinë e larminë e imazheve e statujave të Budës – dijetarët e hershëm të islamit kishin një këndvështrim krejt tjetër. Ata mbanin një qëndrim dashamirës ndaj budistëve dhe mrekulloheshin ndaj shpirtmërisë së thellë të tyre.” Reza Shah-Kazemi (with an essay by Shaykh Hamza Yusuf), Common Ground Between Buddhism and Islam (Louisville, KY: Fons Vitae, 2010) p. 114. Në këtë ese dijetari Hamza Jusuf qëndron tek disa autorë të mirënjohur nga literatura klasike islame si Ibn Nadim (v. 998), Imam Muhamed Shahrastani (v. 1153), Ibn Tejmije (v. 1255), etj, dhe sjell komentimet e tyre në lidhje me Budizmin e figurën e Budës si bazë për pohimin e tij.

[3] Mund të thuhet se emri më i njohur në Japoni është ai i Mijamoto Musashi-t (1584-1645), një shpatar i paarritshëm, e në të njëjtën kohë një figurë me një aureolë të padiskutueshme shpirtërore. Gjithashtu, ai la kryevepra në kaligrafi dhe pikturë tradicionale, si edhe shkroi Librin e Pesë Unazave, një libër që mund të thuhet se identifikon parimet budiste e shinto në sferën marciale dhe përshkruan aplikimin e duhur të tyre.

[4] Uniforma e jeniçerëve, ndoshta uniforma më e hijshme ushtarake ndonjëherë, dëshmon qartas këtë lidhje me përshpirtmërinë islame. Përkrenarja me cohën që zbret prej saj në formë mënge është simbol i mëngës së Haxhi Veli Bektashit, i cili u vuri emrin ‘jeniçerë’ (djem të rinj) dhe bekoi trupat e oxhakut, duke ia përmbushur kështu lutjen Orhan Gaziut kur ai vizitoi dergjahun e tij. Por, koncepti i futuwwa-së, kalorësisë, ka qënë i pranishëm në çdo vllazni shpirtërore marciale, jo vetëm të jeniçerëve, dhe pîri shpirtëror (patron-saint) ka qënë Imam Aliu.

[5] Martin Lings, Çfarë është Sufizmi?, shqip. Edin. Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2010), Kapitulli IV.

[6] Për një kritikë të mirëfilltë akademike të këtij diskursi të shihet vepra tashmë klasike e Edward Said-it, Orientalizmi, shqip. Nolian Seitaj (Tiranë: Dy Lindje Dy Perëndime, 2009). Njohja e kësaj kritike është me shumë vlerë, sidomos nëse kemi parasysh se ky diskurs ka dominuar historiografitë ballkanase, përfshirë atë shqiptare. Për këtë të fundit të shihet studimi i çmuar nga Enis Sulstarova, Arratisja nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga Naimi te Kadareja (Tiranë: Dudaj, 2003).

[7] Disa nga provat më të qarta të këtyre keqinterpretimeve e kufizimeve, veçanërisht në fushën e artit, në qasjen ndaj qytetërimeve tradicionale, përfshirë Islamin, janë dhënë nga eruditi Ananda K. Coomaraswamy. Të shihet The Christian and the Oriental Art (New York: Dover, 1956).

[8] Për një bibliografi të përzgjedhur të studimeve të tilla të shihet lista prej 22 faqesh tek Sejjid Husein Nasr, Ideale dhe Realitete të Islamit, shqip. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2008), ff. 176-198.

[9] Për gdhëndjen e transformimin e arteve në kombe e vise të ndryshme nga përshpirtmëria islame të shihen Jean-Louis Michon, Introduction to Traditional Islam, Illustrated: Foundations, Art, and Spirituality (Bloomington, IN: World Wisdom, 2008), dhe Seyyed Hossain Nasr, Islamic Art and Spirituality (Albany, NY: State University of New York Press, 1987).

[10] Vetë fjala ‘Jâr’, psh, që i ka dhënë emrin një lloji të veçantë të kângëve shkodrane – jâreve – do të thotë ‘i/e dashtun’ në turqisht, fjalë e huazuar në fakt nga persishtja. Në fakt jâret e Stambollit janë me shumë gjasë modeli sipas të cilave ato të Shkodrës janë formuar, duke pasur parasysh se pothuajse të gjithë muzikanët shkodranë të shek. XIX^-të kanë banuar e kanë mësuar në Stamboll, dhe ngjashmëria është tepër e qartë. Shumë këngë e poezi nëpër viset islame, që nga India në Ballkan, janë thurur si shprehje e mallit për atë Jâr, të Vetmin Jâr. Për muslimanin tradicional çdo mall e jâre për të dashurën a dashurin e zemrës, nuk ka qënë gjë tjetër përveçse një reflektim i zbehtë i mallit për Të Dashtunin, prej nga çdo bukuri e dashni hisen e vet merr. Ndërsa këngët e ustad Isuf Myzyrit, psh, si nga teksti dhe kompozimi, janë dëshmi që s’kanë nevojë shumë për koment.

[11] Të shihet vepra e shkëlqyer nga Titus Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, shqip. Vehap Kola (Shkup: Logos-A, 2012), kapitulli VIII; gjithashtu të shihet Rusmir Mahmutćehajić, Maintaining the Sacred Center: The Bosnian City of Stolac (Bloomington, IN: World Wisdom, 2011). Aty dëshmohet qartë se si arkitektura tradicionale islame krijon me vetëdije një harmoni urbane që pasqyron teuhidin. Kjo harmoni mbështet estetikisht e psikologjikisht njeriun në rikujtimin e Zotit, krejt ndryshe nga hapësirat urbane të sotme, të cilat bëjnë të kundërtën. Kjo është një temë që shpresojmë ta shtjellojmë më gjerë në të ardhmen, duke u përqendruar te trashëgimia arkitekturore islame në viset shqiptare.

[12] Një nga këto krime të pashembullta është hedhja në erë (në Rakah të Sirisë, mars 2013), nga të ashtuquajturit islamikë, e xhamisë-tyrbe të Veysel Karaniut, një nga eulijatë e parë të Islamit, të cilit Profeti i la trashëgim një herkë (mantel) të tijën. Dhënia e veshja e një herke apo petku, në shumë kultura nënkupton njohje apo përcjellje autoriteti e pushteti. Edhe sot në vende ku flitet anglisht, në ceremoni solemne, përfshirë ato presidenciale, thuhet “by the power vested in me”, që do të thotë fjalë për fjalë “falë autoritetit që më është veshur mua”. Simboli i dorëzimit të një petku, pra, lidhet me njohjen e autoritetin. Në rastin e një profeti apo shenjtori domosdo nënkupton njohje të autoritetit dhe gradës shpirtërore. Por as kjo, si duket, për militantët e ashtuquajtur islamikë nuk ka pasur rëndësi.

[13] Ajet kur’anor, 8:17.

[14] Methnevi, Libri I, 3721-33, 3745-3751, 3787-3809. Përkthimi nga autori i disa prej këtyre vargjeve është bërë nga versioni anglisht i prof. Reynold A. Nicholson. Të gjitha përkthimet nga anglishtja në këtë artikull janë të autorit.

[15] Të shihen kapitujt 59 dhe 60, Hendeku dhe Rrethimi, në Martin Lings, Muhammedi: Jeta e tij sipas burimeve më të hershme (Tiranë: Zemra e Traditës, 2011). Për detajet e duelit të Aliut me Amr-in të shihet Sejjid Ali Asghar Razvi, Ritregim i Historisë së Islamit dhe Myslimanëve (Prishtinë: Dielli, 2013), ff. 211-214.

[16] Ka një histori tepër të ngjashme në Japoni kur një samurai, pasi kërkon me vite me radhë vrasësin e mësuesit të tij, në fund e gjen e bëhet gati ta vrasë. Në çastin e fundit ai e pështyn samurain, i cili fut shpatën në mill, e largohet. Një samurai i vërtetë nuk kryen akte personale të diktuara nga egoja, por akte drejtësie. Ky etos i luftëtarëve samurai është i diktuar nga Budizmi, që siç çdo religjion ngulmon në vënien nën kontroll të pasioneve të egos. Shih Joseph Campbell, Myths of Light (Novato, CA: New World Library, 2003), p. 136 (shënim i autorit).

[17] Është shumë e njohur historia e disa sahabëve, shokëve të Pejgamberit, që kthehen nga një betejë, e Pejgamberi u thotë se janë kthyer nga xhihadi i vogël në xhihadin e madh. Kur e pyetën se çfarë ishte xhihadi i madh, ai u thotë se është lufta ndaj tendencave të egos (nefsit).

[18] “Nuk ka gjë më kënaqëse për Mua, si mjet që robi Im të Më afrohet, sesa adhurimi që ia kam bërë të detyrueshëm; dhe robi Im nuk resht së M’u afruari me adhurime të shtuara vullnetarisht prej tij gjersa ta dua; dhe kur e dua, Unë jam të Dëgjuarit me të cilin dëgjon, të Pamurit me të cilin shikon, Dora me të cilën rrok dhe Këmba mbi të cilën ecën.” (Bukhari, Rikak 37). Cituar nga Martin Lings, Çfarë është Sufizmi?, shqip. Edin. Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2010), Kapitulli IV.

[19] M. Ali Lakhani, Reza Shah-Kazemi, Leonard Lewisohn, The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of Ali ibn Abi Talib (IN, CA: World Wisdom and Sacred Web, 2006), p. 120.

[20] Ky simbol shprehet haptas tek kânga epike Bhagavad Gita kur avatari Krishna nget koçinë me katër kuaj në prag të betejës epike të Kurukshetrës, mes Pandevave dhe Keurave, ushtri që simbolizojnë natyrat hyjnore dhe demoniake. Bhagavad Gita është thelbi i poemës madhështore në sanskritisht Mahabharata; në fakt poema më e gjatë e shkruar ndonjëherë me 200,000 vargje, rreth dhjetë herë më e gjatë se Iliada e Odisea së bashku.

[21] Methnevi, Libri II, vargjet 1858-1929.

[22] Methnevi, Libri VI, vargjet 2044-2152.

[23] Tirmidhiu, 2517.

[24] Edhe në religjione e kultura të ndryshme ky simbol përsëritet siç e thamë në forma të larmishme; në Lindjen e Largët është ideja e kalërimit të tigrit, në beduinë domosdo simboli jepet me devenë… Këto simbolizma nuk janë spekullime, përkundrazi. Ato rigorozisht korrespondojnë me realitete shpirtërore dhe për këtë arsye Rumiu, Attari, apo çdo figurë madhore islame i ka përdorur si mjet për zgjimin e ndërgjegjes te njerëzit të këtyre realiteteve dhe të metave që i velojnë ato. Në fakt çdo figurë madhore shpirtërore – në Islam, Krishtërim, Hinduizëm, a në çdo fe tjetër – ka përdorur folklorin gjerësisht, sepse folklori është tejzgjatje e religjionit në kuptimin më të plotë. Autoritete akademikë si Mircea Eliade, Heinrich R. Zimmer, A. K. Coomaraswamy, Joseph Campbell, etj, e konfirmojnë këtë me shembuj të panumërt. Nuk është e rastësishme se në vendet ku religjioni është zbehur, si në Perëndim, edhe folklori është zbehur bashkë me të. Kjo është një temë mjaft interesante që kërkon trajtim të veçantë.

[25] M. Ali Lakhani, Reza Shah-Kazemi, Leonard Lewisohn, The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of Ali ibn Abi Talib (IN, CA: World Wisdom and Sacred Web, 2006), p. 115. Siç do ta shohim në pjesën e dytë, Islami ngulmon në ngjizjen e kultivimin në harmoni të cilësive që burojnë nga Xhelâl-i e Xhemâl-i i Zotit, madhështinë e burrërinë në harmoni me bukurinë e finesën. Në fakt, çdo religjion autentik në forma të ndryshme ngjiz harmoninë; pra, nuk është e rastësishme që Aliu e Musashi (refenca 3), ngjasojnë në atë që ishin luftëtarë të pashoq, e në të njëjtën kohë edhe mjeshtra të kaligrafisë.

[26] Për teuhidin si shpata e inteligjencës që ndan të rremen nga e Vërteta, kalimtaren nga e përjetshmja, të shihet pjesa e tretë, me titull ‘Arti Kalorsiak’, e kapitullit VI në Titus Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, shqip. Vehap Kola (Shkup: Logos-A, 2012).

[27] Tregtari i Venedikut, Akti I, Skena 3.

[28] Usama ibn Munqidh, The Book of Contemplation, trans. P. M. Cobb (London: Penguin Books, 2008), p. 180.

[29] Është me vlerë të nënvizojmë këtu se “sjellja fisnike (knightly) kristiane ndaj grave ka origjinë islame” siç thotë Titus Burckhardt në Moorish Culture in Spain (London, Allen & Unwin, 1972), p.93. Simonde de Sismondi e afirmon këtë duke thënë se letërsia arabe ishte burimi i “asaj butësisë e finesë të ndjenjave dhe asaj magjepsjes në admirim ndaj grave… që ka ndikuar aq thellë në ndjeshmëritë tona fisnike.” Histoire de la litterature du Midi de l’Europe, cituar nga R. Boase, The Origin and Meaning of Courtly Love (Manchester: Manchester University Press, 1977) p. 20.

[30] Stanley Lane-Poole, Saladin and the Fall of the Kingdom of Jerusalem (New York: The Knickerbocker Press, 1906), pp. 232-233.

[31] Godfrey i Boullion-it dhe Tancred-i, princi i Galilesë, ishin dy nga komandatët kryesorë të Kryqëzatës së Parë (shënim i autorit).

[32] Mateu 5:7 (shënim i autorit).

[33] Lane-Poole, Saladin, pp. 233-234.

[34] Shih Fatos A. Kopliku, Me e nda mendjen, o atlet i Krishtit, o hero kombëtar! (Tiranë: Zani i Naltë, 2013) nr. 5, ff. 35-49.

[35] Zygmunt Bauman, Modernity and Holocaust (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2001) pp. 61-62. Libri pritet që së shpejti të dalë edhe në shqip.

[36] Ilustrimi më i mirë për një situatë të tillë mund të jetë nga një episod tek filmi “Godfather III” (Kryeplaku) kur Michael Corleone, luajtur nga Al Pacino, bën një bisedë me kardinal Lamberton, me “një prift i vërtetë” siç e quan ai në film. Mes të tjerave kardinali merr një guralec nga shatërvani i oborrit dhe thotë se edhe pse guri ka qenë në ujë për një kohë të gjatë, prapë uji nuk ka depërtuar në të, dhe e thyen gurin duke i treguar se është krejt i thatë përbrenda. E njëjta gjë, thotë, ka ndodhur me njeriun në Europë. Për shekuj, vazhdon kardinali, ka qenë i rrethuar nga Krishtërimi por Krishti nuk ka depërtuar te ata. Kjo do të thotë se edhe të qenurit klerik, e në pamje të parë i përkushtuar e rrethuar nga Hyjnorja, nuk është garanti se kjo e fundit do të njomë zemrën. Kategorikisht, nuk e kemi fjalën për shembuj individualë, e aq më për shembullin në fjalë. Por kjo është diçka që duhet ta ketë parasysh, jo çdo klerik, por çdo njeri, – nga cilado fe qofshin – se rituali, ndërsa i domosdoshëm e pazëvendësueshëm, pa sinqeritetin e dëlirësinë e zemrës është i pamjaftueshëm të transformojë shpirtrat (shënim i autorit).

[37] Karen Armstrong, The Battle for God: Fundamentalism in Judaism, Christianity and Islam (New York: The Random House, 2000), Introduction.

[38] Ky është me pak fjalë argumenti që Maks Velo apo Ben Blushi, psh, ofron kundra Islamit. Akoma nuk ka dalë ndonjë intelektual, dhe me të drejtë, që të deklarojë se meqë kartelat e drogës në Meksikë e Kolumbi, apo mafiat e Italisë se Jugut – vende me shumicë dërrmuese katolike – bëjnë mizori në njerëz të pafajshëm atëherë e duhet ta ketë fajin feja e Krishtit! Por, kur bëhet fjalë për Islamin, si duket, pezullimi i arsyes bëhet i pranueshëm (shënim i autorit).

* Kortezia shpirtërore islame (edeb) kërkon që pas emrit të Profetit Muhamed, e të çdo profeti, të shtohet urimi e bekimi ‘paqja e mëshira e Zotit qoftë mbi të’; dhe pas emrit të çdo figure shpirtërore urimi ‘Zoti qoftë i/e kënaqur me të’. Ne nuk i kemi përdorur këto terma për të shmangur përsëritjen e tyre në shkrim, por assesi për neglizhencë apo mungesë respekti ndaj tyre.