Zani i Naltë – Diktatura e Sasisë

Diktatura e Sasisë

May 06, 2015 Zani i Nalte Studime 0

nga Fatos A. Kopliku, American University, Washington DC, SHBA

Ne njerëz bosh,

Ne njerëz të mbufatur,

Bashkë krah për krah,

Rrashtat me kashtë mbushur. Medet!

Të ngjirur zërat tanë,

Kur tok mërmërisim,

Të heshtur, pa kuptim,

Si erë mbi bar të tharë,

A si këmbë mijsh mbi gastare,

Në bodrum të thatë.

Thomas S. Eliot[2]

“…Thuaj: Allah! E lëri në kotësitë e tyre”, Kur’ani, 6:91

Para ca kohësh u botua një artikull me titullin “A na duhet më feja?”, ku autori, duke u pozicionuar si një njeri që “aderon në shkencë, jo në fe”, u nis nga disa premisa të ngutura, të cilat si rrjedhojë nuk mund të mos çonin në konkluzione po aq të ngutura, në mos kryekëput të gabuara. Aty, mes të tjerave, deklarohet:

“…dija mbështetet dhe provohet në fakte empirike, të cilat mund të vëzhgohen prej nesh, ose mund të jenë vëzhguar nga të tjerë në periudha të kaluara. Ideali i kësaj njohjeje është shkenca. Mbështetur në evidencën empirike të vrojtuar, të provuar dhe të deduktuar në formë teorike, shkenca pranon dhe shpjegon ekzistencën e një bote të vetme natyrore, dukuritë e të cilës janë të lidhura dhe të ndërvarura me njëra-tjetrën në mënyrë dialektike. Nëse për të përcaktuar atë çka ekziston realisht nisemi nga kriteri shkencor, atëherë, konkluzioni i paevitueshëm që rrjedh është se ekziston vetëm një botë, bota natyrore. Në mungesë të plotë të evidencës empirike mbi ekzistencën e një fuqie të mbinatyrshme, ose të një bote të përtejme, jonatyrore, njerëzit mund të mos besojnë te Zoti, te Krishti, tek Allahu apo te shpirtrat dhe te jeta e përtejme.”[3]

Para se t’i kthehemi këtyre pohimeve, theksojmë se nuk kemi assesi problem me shkencën si të tillë në rrafshin e vet. Flas si një që e njeh shkencën moderne nga afër, veçanërisht gjenetikën e biologjinë molekulare, me përvojë shumëvjeçare në institucionet e laboratorët e disa universiteteve në Angli dhe Amerikë. Por, problemi qëndron në dy pika: mungesa e njohurive dhe kompetencës në sferën e religjioneve e doktrinave të tyre nga autorët e pohimeve të tilla; dhe, më e rëndësishmja, te pretendimi e këmbëngulja se shkenca moderne është e vetmja qasje e vlefshme e diturisë, qëndrim i reflektuar në artikullin e sipërcituar.

Në lidhje me pikën e parë, nënvizojmë se edhe pse shkencëtarët sot gëzojnë një autoritet e prestigj të madh, shpesh ky autoritet shpërhapet jashtë kompetencave të tyre, si edhe në rastin e shkrimit që sapo iu referuam. Le të konsiderojmë, për shembull, shkencëtarët e NASA-s, të cilët janë të aftë të dërgojnë satelitë në hapësirë, apo gjeneticistët që deshifrojnë material gjenetik. Asnjeri nuk do të kërkonte mend nga këta shkencëtarë në lidhje me formacionin e duhur në një ndeshje vendimtare futbolli, apo si të organizonin strukturën militare të një ushtrie. Kjo është e kuptueshme, sepse diçka e tillë është jashtë njohurive e kompetencave të tyre. Por, ndërsa është e qartë se realiteti i fushës së sportit apo atij ushtarak është përtej tyre, “mrekullisht” arsyeja pezullohet kur vjen fjala te doktrinat fetare, e realiteteve dhe Realitetit (prej nga burojnë) për të cilat fetë, profetët e dijetarët flasin, dhe u kërkohet shkencëtarëve që të komentojnë e të thonë fjalën e fundit për to. Ja një shembull që ia vlen të përmendet. Para disa vitesh u botua një libër teologjie nga John Polkinghorne, një shkencëtar britanik që u bë klerik anglikan në moshën 50 vjeç. Me këtë rast, New York Book Review (NYBR) i kërkon të recensojë këtë libër teologjie shkencëtarit me emër, Freeman Dyson, i cili nuk ngurron të shprehet se teologjia është thjesht çështje fjalësh dhe jo gjërash, si shkenca. Kur e pa këtë, historiani amerikan i religjioneve Huston Smith, mori penë e letër dhe iu drejtua NYBR-së, mes të tjerave, edhe me këto fjalë:

Është simptomë e fushës së padrejtë në të cilën shkenca e feja debatojnë sot, kur një shkencëtar pa kredenciale në teologji (Freeman Dyson në New York Review, May 28, 1998), ndihet rehat me përfundimin se teologjia e një kolegu shkencëtar (John Polkinghorne), merret, si gjithë teologjitë, me fjalë e jo me gjëra, si shkenca. Ky (përfundim) është në kundërshtim me faktin se shumica e teologjive e konsiderojnë Zotin si të vetmen “gjë” plotësisht reale, e çdo gjë tjetër konsiderohet si hije në shpellën e Platonit. Myslimanët dëshminë e tyre të besimit “Nuk ka zot përveç Zotit” herë pas here e lexojnë si “Nuk ka realitet përveç Realitetit”, ku këto dy pohime janë identike.[4]

Në fakt, Dyson-i do të përgjigjej me dinjitet duke i shprehur mirënjohjen Huston Smith-it “…që korrigjoi gabimet e mia. Siç thotë ai, unë nuk kam kredenciale në teologji. Kam mësuar shumë nga letra e tij”. Do të dëshironim që një qëndrim i tillë të mbahej edhe nga autorë të tjerë, qofshin të huaj apo shqiptarë, mundësisht para se të bëjnë deklarata jashtë kompetencave të tyre në lidhje me fenë.

Shkencizmi

Në shkrimin e z. Tarifa mbahet një qëndrim ndaj shkencës që mishëron më së miri atë që quhet shkencizëm[5]. Duke shqyrtuar se çfarë është ky i fundit, do të shohim edhe prej nga vijnë premisat, konkluzionet e pretendimet e shkrimit. Pra, çfarë është shkencizmi?Me pak fjalë, shkencizmi është bindja se shkenca është ose mund të jetë e vetmja mënyrë legjitime e diturisë dhe i vetmi kriter i së vërtetës[6]. Duhet të dallojmë mes shkencës e shkencizmit; e para, mbetet një shkencë[7] mbi natyrën e njeriun, por me një qasje të kufizuar ndaj saj; shkencizmi, nga ana tjetër, e absolutizon këtë qasje fragmentare, dhe e shpall si botëkuptimin e vetëm të vlefshëm. Qasja e shkencës moderne është fragmentare sepse është e kufizuar në rrafshin sasior – studion vetëm gjërat që mund të maten[8] – e si rrjedhojë e trajton natyrën e njeriun në këtë rrafsh. Kjo është arsyeja që në formatin e informacionit shkencor sot mbizotërojnë numrat, shifrat, grafikët, korrelacionet, apo statistikat. Por, është një gjë të kesh njohuri sasiore, e krejt tjetër pretendimi se kjo soj njohurie është e vetmja njohuri me vlerë që ekziston. Megjithatë, pikërisht ky është qëndrimi shkencist, ilustruar më së miri nga fjalët e fizikanit britanik Sir William Thompson: “Unë them shpesh që: kur mund ta matni atë për çka po flisni dhe ta shprehni me numra, atëherë dini diçka rreth saj; por kur nuk mund ta matni, kur nuk e shprehni dot me numra, dija juaj rreth saj është e një lloji të varfër dhe të pakënaqshëm; ky mund të jetë fillimi i dijes, por në mendimet e juaja zor se keni përparuar tek stadi i Shkencës, cilado qoftë çështja.”[9] Këto qasje që shpërfill, apo edhe çligjëron, çdo lloj forme cilësore të pakuantifikueshme të dijes me të drejtë mund të quhet diktaturë e sasisë.

Kjo shpërfillje justifikohet nga pamundësia e zbatimit të asaj që njihet si ‘metodë shkencore’ në verifikimin e dijeve që nuk janë empirike. Fizikani Alan F. Chalmers në hyrjen e librit të tij Çfarë është kjo gjë që quhet shkencë?[10], vëren se shumë fusha studimi përshkruhen nga studiuesit e tyre si “shkencë, duke nënkuptuar se metodat e përdorura janë… si ato të fizikës apo biologjisë”. Kështu, kemi “shkenca politike, shkenca sociale, apo tani edhe shkenca administrative, shkenca pyjore, shkenca bulmeti…”[11], të emëruara kësisoj në programin mësimor të shumë universiteteve. Argumenti për zbatimin e ‘metodës shkencore’ në disiplinat sociale apo humane, vazhdon po aty Chalmers, rrjedh nga fakti se “suksesi i qartë i fizikës në treqind vitet e fundit” i atribuohet kësaj metode, e cila duhet të zbatohet edhe në këto fusha për t’i bërë po aq të suksesshme e precize. Por, a është legjitim transferimi i kësaj metode nga fizika dhe zbatimi i saj në tjetër sferë, pyet Chalmers[12], pyetje që hedh dyshim mbi deklaratën e z. Tarifa se “ideali” i njohjes “është shkenca” e mbështetur në evidencë empirike.

Me një fjalë, a është e vlefshme që një metodë që funksionon në kushte të kufizuara eksperimentale laboratorike, imtësisht të kontrolluara, të përdoret në një terren krejt tjetër si ai i fushës së artit, poezisë, historisë, religjionit, ku ka një larmi të pamatë të pakontrollueshme ndryshoresh, e ku njohuritë janë në thelb të karakterit cilësor e jo sasior? A është e logjikshme të besojmë[13] se ngaqë metoda shkencore nuk na jep ndonjë evidencë empirike mbi artin, letërsinë apo religjionin, atëherë këto të fundit s’kanë vërtetësi? A mund të konkludojmë se ngaqë sonatat e Shekspirit apo poezitë e Gëtes nuk mund të verifikohen nga metoda shkencore, atëherë si rrjedhojë janë pa vlerë – a do të kishte një përfundim i tillë kuptim? Apo gjejmë kuptim duke i shpjeguar si luhatje psikologjike gjenish shkaktuar nga trazime të pazakonta të koncentrateve të hormoneve e joneve në trutë e tyre? Mirëpo një panoramë e tillë pasqyron një dozë të mirë skizofrenie në të menduar sipas psikiatrit Karl Stern, i cili thotë se nëse pranojmë formulimin e sotëm shkencor të realitetit atëherë kemi diçka të tillë:

Në një çast të caktuar në kohë, temperatura e Tokës ishte e atillë, që u bë mëse e favorshme për grumbullimin e atomeve të karbonit dhe të oksigjenit me kombinimin azot-hidrogjen, dhe se nga ndodhitë e rastësishme të togjeve të stërmëdha, rastisën molekula të strukturuara më së favorshmi për shfaqjen e jetës, dhe nga ajo pikë ai vazhdoi përgjatë shtrirjesh të pamata kohore, gjersa – nëpërmjet procesit të përzgjedhjes natyrore – më në fund rastisi një qenie e aftë të zgjidhte dashurinë mbi urrejtjen e drejtësinë mbi padrejtësinë, të shkruante poezi si ajo e Dantes, të kompozonte muzikë si e Mozartit, dhe të bënte vizatime si ato të Leonardos. Sigurisht, një vështrim i tillë i kozmogjenezës është i çmendur.Nuk dua të them aspak ‘i çmendur’ në kuptimin e sharjes zhargone, por në kuptimin teknik të psikotikut.Vërtet, një pikëpamje e tillë ka shumëçka të përbashkët me aspekte të caktuara të mendimit skizofren.[14]

Në fakt, shpjegime të tilla nuk kanë munguar, por, pavarësisht nga etiketimi i tyre si “shkencore”, ato mbesin poshtë dinjitetit të inteligjencës njerëzore.

Korniza konceptuale dhe reduksionizmi

Shpesh thuhet se ‘shkenca bazohet në fakte’[15]. Por, kjo parullë është e mangët sepse prapavija e njohurive dhe ajo e kornizës konceptuale janë qendrore për vëzhgimin e fakteve dhe interpretimin e tyre[16]. S’mund të anashkalohet çështja mes vëzhguesit dhe objektit të vëzhguar, lidhja mes subjektit njohës dhe objektit të njohur. Faktet nuk interpretojnë vetveten, ato interpretohen nga njerëz, dhe i njëjti fakt mund të interpretohet ndryshe nga njerëz të ndryshëm… Një kirurg i trurit e sheh këtë organ krejt ndryshe nga një njeri që nuk ka pasur shkollimin e trajnimin përkatës. Për këtë të fundit, truri nuk duket më shumë se një grumbull mishi – dhe me të drejtë – sepse për të njohur fiziologjinë e trurit duhen të paktën dy dekada arsim e specializim. Ose, një botanist sheh një mori bimësh në një pyll ndërsa një tjetër njeri, edhe pse i rrethuar nga të njëjtat ‘fakte’, është i paaftë t’i dallojë ato. Pra, kemi të bëjmë me një trajnim e transformim individual dhe një kornizë konceptuale; pa këto të dyja interpretimi i fakteve është i pamundur. “Është absurde të mendosh se dëshmitë e fakteve hyjnë në tru nëpërmjet shqisave”[17], thotë Chalmers.

Sipas shumë studiuesve[18], një veçori themelore e kornizës konceptuale të shkencës moderne ështëreduksionizmi. Kjo qasje është përgjegjëse për shembjen e çdo aspekti cilësor e hierarkik të realitetit të kozmosit e njeriut në rrafshin sasior ose në emëruesin më të vogël të përbashkët. Natyra reduktohet thjesht në lëndë të parë, e cila përbëhet nga kombinime makromolekulash, të cilat përbëhen nga atome, të cilët përbëhen nga thërrmija edhe me të vogla… Ose, brendia e njeriut reduktohet në psikë, e cila varet e diktohet nga përqendrime hormonale apo proteinike, të cilat përbëhen nga zinxhirë aminoacidesh, vargëzimi i të cilëve diktohet nga radhitje nukleotidesh, që janë makromolekula të përbëra nga kombinime atomesh, e të cilat përbëhen, si çdo gjë tjetër, nga thërrmija edhe më të vogla…

Kjo është sikur dikush të vejë syze gri dhe çdo gjë i duket gri, e pastaj të ngulmojë që të gjithë të vendosim syze gri, ta shohim realitetin si ai, e pastaj të mohojmë çdo ngjyrë e nuancë që syzet na pengojnë të shohim. Mirëpo ngulmimi se ky botëkuptim i kufizuar është i vetmi i vlefshëm, është institucionalizuar dhe u imponohet pothuajse të gjithëve falë arsimit të sotëm modern[19] dhe prestigjit që ajo gëzon falë zbatimit të teknologjisë. Brenda këtij botëkuptimi të imponuar ‘faktet’ interpretohen ekskluzivisht në terma sasiorë; nuk ka hapësirë për asnjë qasje ndaj aspekteve cilësore të natyrës e njeriut. Prandaj, shkenca moderne është“e paaftë të bashkëjetojë me këdo”[20], thotë Bryan Appleyard. Ky është qëndrim më ekstrem nga ai i dhelprës së fabulës së Ezopit, që akuzon për të thartë rrushin që s’mund ta arrijë, sepse shkenca moderne ia mohon fare ekzistencën çdo realiteti e vlere që s’mund ta matë me ‘metodën shkencore’, duke sheshuar gjithçka në lëndë e thërrmija. Por, natyra e njeriut s’mund të reshtë së qenuri çfarë është, pavarësisht se qasja reduksioniste e shkencës moderne nuk e sheh këtë. Ndër mend na vijnë vargjet e Saadiut:

Ç’faj ka dielli faqeshkruar se s’sheh syr’i lakuriqit të mjerë,

Më mirë një mijë sy të tillë të shuar se dielli lart faqesterrë![21]

Nga e merr shkenca moderne prestigjin që ka, nëse qasja e saj ka varfëruar në maksimum njohjen e realitetit? Ky prestigj nuk buron ngaqë ajo hedh dritë mbi natyrën e realitetit, por ngaqë ajo është mjet për të ushtruar pushtet mbi natyrën e pasuruar nga shfrytëzimi i saj. Siç thotë edhe Mircea Eliade, “[s]hpjegimi i botës nëpërmjet një sërë reduktimesh ka një synim: zhveshjen e botës nga vlerat e tejbotshme. Është banalizimi sistematik i botës me qëllim zaptimin e sundimin e saj. Por zaptimi i botës nuk është, – të paktën deri para një gjysmë shekulli – qëllim i të gjitha shoqërive njerëzore. Është një veçori e njeriut perëndimor.”[22] Ndërkohë, harrohet se shkenca moderne ka kufizime, e doemos edhe zbatimi i saj, teknologjia; ‘veglat me rrotza e dhambë’ na thotë Goethe me gojën e Faustit, nuk mund të depërtojnë në natyrën e realitetit:

Vegla, qi sikur tallët zemër-mjeren,

tanë rrotza, dhambë, cilindra dhe rrëfanë,

sa shkela n’prag duhej t’ma çelshi derën;

jenimâ t’drejtë se çelsi, por shul nuk nxirrni m’anë.

Mister i gjallë me dritë e diell

natyra âsht, s’lejon kush ta zbulojë,

me e detyrue s’ka levë as vidhë,

t’ma hapë çka ajo don të ma mbulojë.[23]

Mevlana Xhelaledin Rumiu na thotë po të njëjtën gjë: “Natyra e realitetit është kjo: është e fshehur, është e fshehur, dhe është e fshehur.”[24]

Pasoja…

Është pikërisht teknologjia e sotme, zbatimi i mendësisë shkenciste, një nga shkaqet kryesore të krizës së thellë ekologjike[25] që përjetojmë sot: derdhjet e naftës, rrafshimi i pyjeve, tharja e burimeve të ujit të pijshëm… Ka një logjikë që i paraprin kësaj teknologjie; nëse natyra zhvishet nga çdo vlerë cilësore dhe reduktohet në lëndë sasiore, atëherë mund e duhet të shfrytëzohet. Suksesi i shkencës moderne në ambalazhimin e natyrës në klasifikime e shifra e mundëson këtë shfrytëzim. Por, kjo zhveshje është e pamundur pa zhveshjen e njeriun vetë nga vlerat, “edukim” që, siç e thamë dhe më lart, nëpërmjet arsimit modern i imponohet masës me goxha sukses. Shkenca moderne nuk thotë që shfrytëzoni njerëz e pritni pemë, por ajo thotë se, në thelb, çdo gjë është lëndë, materie, plaçkë, përfshirë njeriun. Kudo kjo mendësi ka zënë vend, logjikisht i ka paraprirë shfrytëzimit, apo “përdhunimit” të natyrës, siç shprehet Philip Sherrard[26], e doemos është reflektuar dhe në degradimin moral në shoqëri, në përpjesëtim me suksesin e indoktrinimit; prandaj, me të drejtë, është një mendësi “shpirtërisht gërryese”[27].

Versioni i historisë së njerëzimit në shumë shkolla sot në botë diktohet nga botëkuptimi shkencist, dhe pak a shumë trajtohet kështu: njerëzimi ka qenë në injorancë kolektive për shekuj me radhë; bujqit nuk dinin gjë për fotosintezën; arkitektët e antikitetit s’dinin ligjin e gravitetit; mjekët e hershëm, si Galeni e Avicena, s’dinin ç’është kodi gjenetik… Ndërsa profetët ishin njerëz me imagjinatë të admirueshme. Realiteti për të cilën ata folën e drejt të cilit udhëzuan njerëzinë s’ekziston fare. E kështu, kjo rrëfenjë vjen te shekujt e fundit, Revolucioni Industrial, ngjitja e njeriut në Hënë… Me një fjalë, ishte shkenca moderne që triumfoi mbi injorancën shekullore. Propagandë më intensive dhe më të përhapur globalisht se kjo vështirë se ka, por, shton Appleyard, kjo është edhe një “propagandë joshëse tepër e rrezikshme” dhe “çorientuese”[28].

Çorientimi u thellua pasi vala e reduksionizmit, pa shumë vonesë, preku edhe disiplinat sociale, me gjithë papërshtatshmërinë e qasjes sasiore në to. Sidoqoftë, reduktimi ndodhi në emëruesin më të vogël të përbashkët të radhës[29]. Historia u reduktua në një konglomerat ngjarjesh, ndikimesh e huazimesh duke degraduar kështu në historicizëm[30]; marrëdhëniet mes shtresave të shoqërisë u reduktuan në funksion pushteti, ku, p.sh., patriarkalizmi u pa si marrëveshje burrash për të shtypur gratë, apo institucionet fetare si marrëveshje klerikësh për të sunduar mbi njerëz[31]. Ose, feja shpjegohet si vegël[32] për të ndërtuar shtet apo shoqëri[33], siç nënkuptohet edhe nga pjesëza “më” tek titulli i shkrimit A na duhet më feja?

Ky shpjegim bëhet edhe më “i thellë”: “pushteti i fesë mbi shpirtin dhe mbi mendjen e besimtarëve shpjegohet me pamundësinë e intelektit njerëzor për të shpjeguar shumë dukuri natyrore dhe, mbi të gjitha, me frikën njerëzore nga vdekja.”[34] Domethënë, feja është thjesht kundërpërgjigja e njerëzimit, qytetërim pas qytetërimi, shekull pas shekulli, ndaj paaftësisë për të shpjeguar rrufe e bubullima, dhe frikës prej natës së varrit! Ky shpjegim ilustron më së miri përkufizimin e reduksionizmit nga sociologu Bellah, cituar më lart, si prirje gjetjen e nevojave e interesave psikologjike ose sociologjike si shpjegim të diçkaje komplekse si feja. E shpjegojmë kështu edhe faktin, p.sh., se Rumiu e quan natën e vdekjes së vet Sheb-i Arus, Natë e Dasmës, nata e bashkimit me të Dashurin Zot? Po thënien e Profetit Muhamed kur shprehet se “njerëzit janë fjetë, kur të vdesin zgjohen”? Ka shembuj të panumërt si këto…

Pretendimeve se feja shpjegohet nëpërmjet “faktorëve inferiorë psikologjikë, si frika e së panjohurës, shpresë fëminore për lumturi të përhershme, kapja pas një imazhi që është bërë i shtrenjtë, arratisje në ëndrra, dhe dëshirë për të sunduar të tjerë me pak harxhime”, Frithjof Schuon, autori i pashoq i studimeve krahasimore të religjioneve në shek. XX, i përgjigjet duke thënë se “kësisoj dyshimesh, që prezantohen paturpësisht si fakte të vërtetuara, përbëjnë inkonsekuenca e pamundësi psikologjike që s’mund t’i shpëtojnë cilitdo vëzhguesi të paanshëm”. Është tepër e çuditshme se si kufizimet intelektuale e emocionale të autorëve të pretendimeve të tilla projektohen pa hesap mbi njerëz apo ide që nuk i kuptojnë, – idetë e fesë janë tabela e qitjes e preferuar këto ditë e mot – e është edhe më e çuditshme kur deklarata të tilla konsiderohen “të guximshme” sepse thyejnë tabu, apo “çlirojnë” mendje. Harrohet fare se “nëse njerëzimi ka qenë budalla për mijëra vjet, një njeri nuk mund të shpjegojë se si ai (njerëzimi) mund të reshtë së qenuri i tillë, veçanërisht meqë supozohet se kjo ka ndodhur brenda një kohe relativisht të shkurtër; e aq më pak të shpjegojë kur vëren se me çfarë inteligjence e heroizmi ishte budalla për aq shumë kohë, e me çfarë dritëshkurtësie filozofike e dekadence morale përfundimisht është “kthjelluar” e “rritur”.”[35]

Përfundimisht,propaganda shkenciste është “ofenduese ndaj jetës që jetojmë” dhe shkenca moderne “nuk është një komoditet neutral ose i pafajshëm që mund të përdoret nga njerëz që duan thjesht të kenë hise nga pushteti material i Perëndimit”[36], qofshin këta edhe besimtarë. Për këtë prof. Chittick shprehet:

Nuk mund të studiosh për shumë vite e të mbetesh i paprekur nga ç’ke mësuar; nuk i shqitesh dot marrjes së shprehive mendore nga materiali të cilit i ke kushtuar jetën. Është me shumë gjasa dhe thuajse e pashmangshme që mendimtarët modernë me besim fetar të kenë mendje të sirtarizuara. Një sirtar i mendjes do të përfshijë sferën profesionale, racionale, ndërsa tjetri sferën e devotshmërisë dhe të ushtruarit vetjak… Botëkuptimi tradicional islam, i ngritur nga Kur’ani e i përcjellë nga breza të tërë myslimanësh, do t’u jetë i mbyllur, kështu që ata do t’i nxjerrin kategoritë dhe mënyrat e tyre të mendimit nga Zeitgeisti[37] i gjithëndryshueshëm, që trupëzohet në prirjet kulturore bashkëkohore e popullarizohet nëpërmjet televizionit dhe formave të tjera të indoktrinimit masiv.[38]

Ky problem nuk është i kufizuar te besimtarët myslimanë, sepse ka kohë që edhe besimtarë të krishterë[39], budistë, apo hindu, vuajnë nga mësymja e këtij botëkuptimi të huaj në universin religjioz e shpirtëror të tyre.

Çfarë do të mbjellësh do të korrësh

Mendësia shkenciste nuk ra papritur nga qielli, por u zhvillua gradualisht si pasojë e zvetënimit të të kuptuarit të aspekteve intelektuale të religjionit, fillimisht në Perëndim[40], duke e reduktuar atë në ritual, moralizëm e sentimentalizëm. Ky zvetënim u theksua me indiferencën ndaj njohjes së natyrës pasi ajo nisi të shihej si pengesë e dashurisë ndaj Zotit në Krishterimin perëndimor[41]. Si pasojë, ky qëndrim gradualisht çoi në profanizimin e studimit të natyrës, duke e zhveshur atë nga aspektet cilësore si ajete apo vestigia Dei[42], dhe e reduktuar në lëndë sasiore e lëvizje mekanike[43]. Pasi kjo mendësi u konsolidua mirë në Perëndim, falë kolonializmit fillimisht, ajo iu imponua pjesës me të madhe të globit në mënyrë të përshpejtuar, e shpesh të dhunshme e përgjakshme.

Theksojmë se nuk është çështje e ‘Perëndimit të keq’ që infektoi botën e pafajshme. Sipas pikëpamjeve tradicionale të fatit njerëzor[44], zvetënimi e degradimi janë të paevitueshme, qoftë në nivel individual, shoqëror, institucional, kulturor, etj. Sidoqoftë, ky proces mund të marrë formë aktive ose pasive. E para formë është karakteristikë e njeriut modern, i rrethuar nga shpërqendrime cerebrale e emocionale, që rezultojnë në aktivitet të pareshtur bazuar mbi supozime të cilave refuzon t’u hetojë vërtetësinë. E dyta formë është indiferenca ndaj të vërtetës si e tillë. Është formë relativisht pasive dhe e paqtë, ndërsa e para ka prirje agresive e ekspansioniste. Sidoqoftë, shpejtësia me të cilën evropiano-lindorët, aziatikët apo afrikanët, përqafuan ideologjitë profanes apo ranë në kontakt me perëndimorët, tregon se këto impulse aktive u zgjuan e aktualizuan menjëherë. Hapi nga indiferenca ndaj vlerave te shkatërrimi i tyre ndodhi në një diapazon të shkurtër kohor. Kujtojmë se shkatërrimi i trashëgimisë shekullore intelektuale, arkitekturore, e kulturore shpesh ndodhi nga dora e vetë vendasve, qoftë në Kinë, në Lindjen e Mesme, apo në Shqipëri[45].

Çfarë është thelbi i kësaj trashëgimie, kuptimi i së cilës është zbehur apo lënë pas dore nga njerëzimi me pasoja të rënda? Kjo trashëgimi gjendet në forma të ndryshme në çdo religjion autentik, por ne do të marrim si shembull trashëgiminë intelektuale islame. Për më se dymbëdhjetë shekuj lëmenjtë kryesorë të hulumtimit të intelektualëve myslimanë kanë qenë metafizika, kozmosi, psikologjia shpirtërore, dhe etika. Prof. Chittick i përmbledh kështu këto katër fusha madhore:

Metafizika është studimi i realitetit të parë dhe të fundit, që përshkon të gjitha dukuritë. Tema e diskutimit është Zoti, ndonëse Ai quhet shpesh me emra të papërveçëm si “Qenia”, “i Domosdoshmi”, apo “i Vërteti”. Kozmologjia është lëmi i shfaqjes dhe zhdukjes së gjithësisë. Nga vjen gjithësia, ku shkon ajo?Natyrisht, ajo vjen nga i Vërteti dhe i kthehet të Vërtetit. Po si tamam shkon ajo atje e si kthehet? Psikologjia shpirtërore është lëmi i shpirtit, i vetes njerëzore. Çfarë është një qenie njerëzore? Nga vijnë̈ njerëzit dhe ku shkojnë? Përse dallojnë aq shumë nga njëri-tjetri? Si mund t’i zhvillojnë̈ potencialet e tyre? Si mund të bëhen gjithë çka munden e duhen bërë, nëse duan të jenë plotësisht njerëzorë? Më në fund, etika është lëmi i urtisë praktike dhe raporteve ndërvetjake. Si stërvitet shpirti për t’iu bindur diktateve të inteligjencës, për të ndjekur udhëzimet e Zotit dhe për t’i kryer veprimtaritë në harmoni me të Vërtetin, kozmosin dhe qeniet e tjera njerëzore? Cilat janë virtytet që duhen arritur nga një shpirt i shëndetshëm e i plotësishëm? Si mund t’i bëhen shpirtit natyrë e dytë këto virtyte?[46]

Ama etika nuk është “thjesht një ndërmarrje teorike”, sqaron Chittick, “por udhërrëfyesi për t’u bërë person më i mirë. Në të njëjtën kohë, merrej gjithmonë si e mirëqenë se veprimtaria korrekte – të vepruarit etik, moral dhe i virtytshëm – varet nga njohja e saktë e botës, ku dija e saktë e botës varet nga njohja e realitetit kontingjent dhe konvergjues të shpirtit dhe kozmosit.[47]…Pa kuptuar Zotin e gjithësinë njeriu nuk mund të kuptojë veten.”[48]

Me pak fjalë, kjo ka qenë korniza konceptuale tradicionale e njerëzve në shekuj, brenda së cilës kanë soditur natyrën e vetveten in divinis– në Hyjnoren. Kur poeti Junus Emre këndonte “Bashk’ me mal’e gurë, bashk’ me zogj n’agim, Ty o Zot le të t’thërras!”[49], ose kur indianët e Amerikës refuzonin të mbathnin çizme me thembër për të mos trazuar tokën[50], ata po shihnin e trajtonin gjërat – mal e tokë e çdo gjë ndërmjet – siç janë në lidhje me Zotin. Sot arsimi modern jo vetëm që ua mohon studentëve soditjen e natyrës e njeriut si ajete[51],por ngulmon se e vetmja mënyrë që bota e njeriu mund të shihen është ajo reduksioniste, dhe se çdo qasje tjetër është diku në rangun e besimeve primitive e të papjekura. Sa çudi! Brenda 200 vjetëve industrializim, besimet e “pjekura” moderne e kanë sjellë njerëzimin në buzë të humnerës ekologjike e vetëvrasjes, ndërsa besimet e “papjekura” i lejuan njerëzimit të jetonte në harmoni me natyrën për mijëra e mijëra vjet. Por, s’është çudi nëse kemi parasysh se humbja e harmonisë së brendshme të njeriut, ilustruar mjaft mirë nga lënia pas dore e botëkuptimit tradicional për atë shkencist, do të reflektohet patjetër jashtë, qoftë si degradim (përshpejtuar dekadat e fundit) shoqëror, artistik, kulturor, arkitekturor, linguistik, e së fundmi, edhe ekologjik.

Sidoqoftë, këto korniza konceptuale, nëse mund t’i quajmë kështu, nuk janë në një rang, e nuk është çështje qëndrimi relativ. Shkenca moderne, si një shkencë që e njeh botën vetëm në rrafshin fizik[52], mund dhe duhet të integrohet në suazën e botëkuptimit intelektual religjioz, në shkencat tradicionale, të cilat njohin e rrokin gjithë hierarkinë e realitetit, e rrafshi fizik është ai më i “ulëti”, ose i vogli, në këtë tërësi. Kujtojmë se vetë fjala hierarkivjen nga hiero-e shenjtë dhe arke-origjinë, domethënë, prejardhje nga Origjina e Shenjtë[53].

Gjithashtu, është me vend të shtojmë se sot sfida më serioze ndaj Islamit (e çdo religjioni në fakt) nuk është ajo ushtarake, por intelektuale. Arsyeja që Islami i përballoi mësymjet e kryqëzatave apo dyndjet mongole nuk ishte çështje fuqie ushtarake; ndaj mongolëve shumica e shteteve e perandorive myslimane ranë. Por, ajo çfarë nuk u tund ishte tradita intelektuale e shpirtërore e Islamit, e cila jo vetëm ruajti kohezionin e ymetit islam, por edhe përthithi goditjet në mënyrë të tillë sa brenda një brezi nipat e Hulegu Khanit, që dogji Bagdadin me bibliotekat e tij (viti 1258), ishin bërë kujdestarë të devotshëm të arteve e shkencave tradicionale islame. Edhe në valët e mësymjeve mongole, myslimanët jo vetëm që nuk e braktisën, por e kultivuan edhe më tej diturinë e trashëguar, në duart e figurave madhore si Xhelaledin Rumiu (vd. 1273) e Ibn Arabiu (vd.1240). Ishte pikërisht ruajtja e gjallimi i kësaj diturie që mundësoi, si feniksi mitologjik, ripërtëritjen e botës islame nga hiri i Bagdadit[54]. Pa ruajtjen e farës së diturisë çdo përpjekje tjetër është e destinuar të dështojë. Në Islam dituria[55] ka përparësi sepse vetë teuhidi, âshti rreth të cilit qëndron Islami, është një pohim dituror – lā ʾilāhaʾillā-Llāh: nuk ka zot përveç Zotit, nuk ka realitet përveç Realitetit. Në çdo shoqëri tradicionale myslimane kjo përparësi ka qenë aty; nuk ka qenë politika, pushteti, ekonomia, ushtria, edhe pse ato kanë rëndësinë e tyre të padiskutueshme. S’është fjala për pacifizëm shterpë[56], apo thirrje që të gjithë të kalojnë jetën mes librash, por është fjala për vendosjen e gjërave në vendin e vet, sipas përparësisë. Mbrojtja e Islamit është e mundur vetëm nëse trashëgimia shpirtërore, intelektuale, e artistike tradicionale islame gjallohet, ruhet e jetohet; rreth e sipas kësaj trashëgimie çdo gjë tjetër mund të ndërtohet. Në fakt është arma, edhe parzmorja, e vetme ndaj mësymjes së –izmave fragmentare[57] që pretendojnë të zënë vendin e Zotit.

Asgjë e re nën këtë diell

Siç e treguam, braktisja e shkencave tradicionale ekskluzivisht për ato fizike, shkëmbimi i arit për bakër, është fillimi i fundit për fetë. Braktisja e indiferenca (degradimi pasiv) ndiqen patjetër nga përçmimi e mësymja (degradimi aktiv). Sidoqoftë, fakti që edhe të vërtetat më të shenjta vihen në dyshim, apo edhe u hidhet baltë, nuk është diçka e re. Një strofë nga poema e lashtë indiane Baghavad Gita, shkruar mbi 2400 vite para thotë:

Ata thonë: “Pa të vërtetë, pa moral, pa Zot është bota. Ajo lind nga bashkimi i mashkullit me femrën, epshi vetëm është shkak’i saj: e çfarë tjetër?”[58]

Çfarë po ndodh sot është kërkimi me ngulm, jo veç në Perëndim, i përmbysjes së çdo gjëje me vlerë që njerëzimi ka trashëguar në emër të –izmave nga më të ndryshme.

Por, siç shprehet Gai Eaton, ndërsa “nuk kemi assesi të drejtë të përçmojmë njerëzit si të tillë” sepse nuk mund t’ua dimë zemrat, kemi çdo të drejtë, në mos detyrë, t’i kthejmë shpinën “Bishës së Madhe – termi me të cilin e quajti shoqërinë Simone Weil[59], padyshim një nga gratë më shpirtdhembshura – e trajtojmë me përçmim opinione të cilat ajo, në trashësinë e vet të papërvetshme, kërkon të na i imponojë.”[60] Predikuesit e ndjekësit e këtyre –izmave janë banorët e djerrinës shpirtërore, ‘njerëzit bosh’, siç i përshkruan poeti amerikan Thomas Eliot,[61] tek i cili, si te çdo poet i vërtetë, ndodh martesa e inteligjencës më të hollë me ndjeshmërinë më të thellë. Ky përshkrim nuk ka qëllim përbuzës, por është një diagnozë poetike e një zbrazëtie shpirtërore e një brezi të ri në fillim të shekullit të kaluar. Kjo diagnozë vlen akoma për një numër në rritje njerëzish edhe në ditët tona. Te përballja me këtë realitet qëndron sot një sfidë madhore për besimtarët e çdo feje kudo që janë, jo vetëm në Shqipëri. Për këdo që kërkon të ruajë besimin, fenë, të shenjtën, ditët e sotme janë ditë të vështira sepse mësymjet vijnë nga të katër anët, në forma nga më të ndryshmet.

Nga ana tjetër, rënia e frekuentimit të kishave në Perëndim në kohët e sotme nuk është aspak “tërheqje e besimit”[62] siç sugjeron z. Tarifa, duke cituar sociologun Habermas. Rënia e frekuentimit të kishave, në Perëndim, nuk është tërheqje e besimit e fesë, me aq sa rënia e frekuentimit të shkollave nga disa nxënës është tërheqje e dijes. E as nuk mund të jetë kjo dukuri pikë referimi për fetë e tjera, e as për pjesën tjetër të botës. E pamë se zbehja graduale e besimit në njerëz nisi fillimisht në Perëndim, e si rrjedhojë s’është çudi që indiferenca është më e theksuar atje. Doktrinat fetare[63] e njohin efektin kohë mbi njeriun, dhe ka plot shembuj që flasin për degradimin e njeriut në rang intelektual, moral, shoqëror – gjendja e sotme[64] nuk është surprizë! P.sh., vetë profeti Muhamed flet për një kohë kur për njerëzit mbajtja e besimit do të jetë si mbajtja e një thëngjilli në duar.

Sidoqoftë, në thelb, të gjitha këto tregojnë se njeriu është krijuar në shëmbëlltyrën e Zotit për “njohjen e Thesarit të Fshehur, e cila përbën synimin e Zotit në krijimin e gjithësisë. Vetëm qeniet njerëzore mund ta njohin Zotin në plotësinë e hyjnitetit të Tij, sepse vetëm ato u krijuan sipas formës së gjithëpërfshijshmërisë së Tij. Rëndësia e kësaj dijeje është e brendashkruar paraprakisht në pohimin kur’anor, “I krijova xhindet e ëzit veçse që të Më adhurojnë/shërbejnë” (51:56). Siç ka shpjeguar shoqëruesi i Profetit, Ibn ‘Abbāsi, “të Më adhurojnë/shërbejnë” (ja’budūnī) do të thotë “të Më njohin” (ja’rifūnī)”[65]. Ama kjo është një barrë e rëndë sepse Zoti duke e krijuar njeriun në shëmbëltyrën e Vet, doemos i dha mundësinë e zgjedhjes, duke e vënë atë para një game të pafund mundësish. Një kalë apo një gjeth nuk mund të dalë nga natyra e vet, nuk mund të reshtë së qeni të tillë, ndërsa njeriu ka para të tërë mundësitë, nga shenjtor në mohues, më i lartësuar se engjëjt ose më poshtë se kafshët. “Ne ua ofruam Amanetin qiejve dhe tokës e maleve, por ato refuzuan ta merrnin përsipër dhe iu frikësuan; ndërsa njeriu e mori përsipër” (33:72). Amaneti është marrja përsipër e njeriut me njohë Zotin, diçka që është e pamundur pa e adhuruar Atë, siç u tha më lart. Kjo është përgjegjësi e lartë sepse Zoti i ka dhënë njeriut edhe mundësinë ta mohojë Atë; pa këtë mundësi njohja s’mund të ketë vlerë. Me një fjalë, Zoti i ka dhënë njeriut edhe mundësinë që të shkojë në Ferr. Prandaj mistiku gjerman Meister Eckhart (vd. 1328) thotë, “sa më shumë e shajnë Zotin, aq më shumë e lëvdojnë Atë”[66]. Zoti është Zot sepse Ai ka lejuar mundësi të pafundme për ta njohur Atë, – “rrugët për te Zoti janë sa frymët e njerëzve” thotë një proverb sufi – ashtu edhe mundësi të pafundme për ta mohuar Atë. Këto mundësi nuk shterohen. Në këtë pikë, e në këtë çast, çdo njeri vendos se kah do të kthehet.

“E Vërteta erdhi, dhe e rremja u vdir; pa dyshim, e rremja vdiret prore[67]!” (17:81)

————————————————–

[1]Titulli është frymëzuar nga vepra me titull The Reign of Quantity & the Signs of the Times (1945) e matematicienit e metafizikanit francez René Guénon.

[2] Fragment nga poezia Hollow Men (Njerëz Bosh) e poetit amerikan Thomas S. Eliot, botuar në vitin 1925 (përkthim i autorit).

[3] Fatos Tarifa, A na duhet më feja? BalkanWeb, 22 Mars, 2015, http://www.balkanweb.com/site/a-na-duhet-me-feja/.

[4]Huston Smith, Why Religion Matters: The Fate of the Human Spirit in an Age of Disbelief (San Francisco: HarperOne, 2001), kapitulli IV.

[5]Të shihen parathënia nga Edin Q. Lohja në Sejjid Husein Nasr, Islami, Shkenca, Muslimanët dhe Teknologjia(Tiranë: Zemra e Traditës, 2010); Smith, Why Religion Matters, kapitulli IV.

[6] William C. Chittick, Shkencë e Kozmosit, Shkencë e Shpirtit: Përshtatsia e Kozmologjisë Islame në Botën Moderne, shqip., parath. & shënimet Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2011), ff. 75-76. Termi ‘shkencizëm’, e botëkuptimi që buron nga ai, shtjellohen gjerësisht në këtë libër.

[7] “Ndërsa ‘science’ në anglishte logjikisht duhej të nënkuptonte scientia-n e latinishtes ose Wissenschaft-in e gjermanishtes, ajo ka arritur të marrë kuptim tejet të kufizuar në shumë qarqe, duke e lënë anglishten pa një term të përgjithshëm që t’i përgjigjet Wissenschaft-it ose scientia-s. Së fundmi, kuptimi i plotë i ‘shkencë’ është rivendosur në disa qarqe, por ky kuptim më universal është larg nga të qenit i pranuar ose i përdorur gjerësisht”, Sejjid Husein Nasr, Njeriu dhe Natyra: Kriza Shpirtërore e Njeriut Modern, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2013), f. 71.

[8]Shkenca s’mund t’u qaset aspekteve cilësore si guximi, respekti, besimi, bukuria, madhështia…

[9]Lord Kelvin, Sir William Thompson, “Electrical Units of Measurement”, në Popular Lectures and Addresses(London: Macmillan, 1891-94), vëll. I, f. 73. Cit. nga Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 22, sh.16.

[10] Alan F. Chalmers, What is this thing called Science? (IN: Hackett Publishing Company, 1999).

[11]Kjo listë është nga një anketë studimore nga C. Trusedell cituar në J. R. Ravetz (1971), f. 387.

[12] Chalmers, Science, Hyrja; “Eksperimentalistët e rinj pa dyshim kanë zbuluar disa tipare të rëndësishme të eksperimentit dhe arritjeve të tij brenda shkencave fizike e biologjike. Sidoqoftë, versioni i shkencës që kjo (qasje) ofron nuk mund të na japë versionin universal të shkencës…[t]heksi mbi manipulimin eksperimental… e bën këtë version të papërshtatshëm për kuptimin e disiplinave, veçanërisht në shkencat sociale e historike, ku manipulimi eksperimental është i pamundur ose i pavend.” Chalmers, Science, f. 250.

[13]“Në mungesë të plotë të evidencës empirike mbi ekzistencën e një fuqie të mbinatyrshme, ose të një bote të përtejme, jonatyrore, njerëzit mund të mos besojnë te Zoti, te Krishti, tek Allahu apo te shpirtrat dhe te jeta e përtejme.” Tarifa, A na duhet më feja?

[14] Karl Stern, The Flight from Woman (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1965), f. 290. Cit. nga Sejjid Husein Nasr, Filosofia Islame nga Zanafilla e Saj Deri më Sot: Filosofia në Tokën e Profetësisë, shqip. &parath. Edin Q. Lohja (Tiranë, Fondacioni Rumi, 2011), f. 306, shën. 21.

[15]“[D]ija mbështetet dhe provohet në fakte empirike, të cilat mund të vëzhgohen prej nesh… Ideali i kësaj njohjeje është shkenca.” Tarifa, A na duhet më feja?

[16] Shih Chalmers, Science, ff. 5-18.

[17] Chalmers, Science, f. 11.

[18] Sociology Robert Bellah e përkufizon si “prirjen për shpjegimin e tërësisë në terma të së thjeshtës dhe prirjen për me gjet shtysa, nevoja e interesa biologjike, psikologjike ose sociologjike pas formave komplekse kulturore.” Cit. nga Smith, Why Religion Matters, ff. 84-85. “Sa herë flasin për organe e funksionet e tyre në organizëm, biologëve s’u ndahet fantazma e “teleologjisë”. Ata mundohen të çlirohen nga këto koncepte duke pohuar se të gjitha do të reduktohen në fizikë e kimi. Fakti që një sugjerim i tillë është pa kuptim nuk i shqetëson…” Michael Polanyi, Knowing and Being (Chicago: University of Chicago Press, 1969), f. 42.

[19] Të shihen, pjesa e tretë, ‘Dilema të Arsimit Modern’, te përmbledhja Education in the Light of Tradition: Studies in Comparative Religion, ed. Jane Casewit (IN: World Wisdom, 2011); Ananda K. Coomaraswamy, The Bugbear of Literacy (Middlesex: Perennial Books, 1979), kapitulli II.

[20]Bryan Appleyard, Understanding the Present: Science and the Soul of Modern Man (New York: Doubleday, 1993), f. 9.

[21]Nga vepra Gjylistani e Bostani, përkthyer mjeshtërisht nga Vexhi Buharaja.

[22] Mircea Eliade, The Two and One (London: Harwill Press, 1965), ff. 156-157. Këtu, “perëndimor” do të thotë “modern”, sepse botëkuptimi perëndimor kristian i mesjetës klasike nuk ka qenë aspak “perëndimor” në kuptimin që përdoret në këtë rast.

[23]Goethe, Fausti, shqip. Pashk Gjeçi (Tiranë: Çabej, 2008), pjesa e I-rë. Fausti hyn në pazar me Mefistofelin, një djall, duke i shitur shpirtin në këmbim të dijes për të sunduar mbi natyrën. Kjo vepër e Goethe-s mund të thuhet se është jehonë e thënies së Krishtit, “[ç]’i duhet njeriut të fitojë gjithë botën e të humbasë shpirtin?” (Marku 8:36).

[24]Mjaft shkencëtarë të njohur, si Robert Oppenheimer apo Erwin Schrödinger, janë interesuar e përpjekur të ftillojnë dilemat e kufizimet e fizikës moderne duke iu drejtuar doktrinave fetare mbi realitetin. Të shihet Nasr,Njeriu dhe Natyra, kapitulli I; Robert Oppenheimer, Science and the Common Understanding (London, 1954), ff. 2-3.

[25]Kjo temë shtjellohet rrënjësisht nga prof. Sejjid Husein Nasr në serinë e leksioneve mbi krizën ekologjike në Universitetin e Chicago-s (maj 1966), nën kujdesin e Fondacionit Rockefeller. Këto leksione janë përmbledhur në librin Njeriu dhe Natyra, tashmë botuar edhe në shqip. Shih shën. 7.

[26]Philip Sherrard, The Rape of Man and Nature: An Enquiry into the Origins and Consequences of Modern Science (Ipswich: Golgonooza Press, 1987).

[27] Appleyard, Understanding the Present, f. 9

[28] Ibid., f. 2.

[29]Në fakt, edhe ndërprerja e fondeve në shumë universitete të departamenteve si filozofia, letërsia apo historia, ka lidhje me sundimin e mendësisë shkenciste, e cila i sheh këto disiplina si jo-ekzakte, e si rrjedhojë, të dorës së dytë. Të shihet letra nga Gregory A. Petsko (2010), A Faustian Bargain, Genome Biology, 11:138, drejtuar presidentit të State University of New York, Albany, George M. Philip, i cili propozoi shkrirjen e departamenteve të Letërsisë Frënge, Italiane, Ruse, asaj Klasike, dhe Teatrit. Kjo mendësi ka ushtruar presion të jashtëzakonshëm ndaj disiplinave sociale e si rrjedhojë shumë nga ato kanë adaptuar metoda statistikore për t’i bërë rezultatet më “shkencore”.

[30]Të shihet kritika e këtij qëndrimi nga matematikani dhe filozofi Karl Popper, The Poverty of Historicism(Boston: The Beason Press, 1957).

[31]Ndërsa është e pamohueshme që ka pasur e ka abuzime të institucioneve nga më të ndryshmet – qofshin shoqërore, shtetërore, apo fetare – është konkluzion i cekët reduktimi i tyre në funksion pushteti. Me këtë logjikë mund të pretendohet se edhe shkollat kanë lindur si marrëveshje mësuesish thjesht për të ushtruar pushtet mbi studentë apo se shëndetësia është sajim mjekësh për të ushtruar pushtet mbi pacientë, ngaqë ka shembuj plot abuzimi të këtij pushteti…

[32]Dihet se shpesh feja manipulohet për qëllime të ndryshme. Por, kjo nuk domethënë se feja është një vegël pushteti apo opium për popuj… Një lugë mund të përdoret për të rregulluar dheun e saksisë së luleve, apo mprehet e përdoret si armë. Kjo s’do të thotë se luga është vegël lulishtarësh, apo armë e ftohtë; ajo mbetet një mjet për t’u ushqyer, pavarësisht se si e përdorin njerëzit. Ata mund ta përdorin ashtu siç duhet, ose jo. Funksioni i fesë është shpëtimi i shpirtrave, e kjo nuk ndryshon, paçka se ajo mund të abuzohet nga njerëzit. Abuzimi hedh dritë mbi natyrën e abuzuesve, jo atë të fesë.

[33]Disa klerikë e kanë tepruar me theksin e rolit të fesë islame apo të krishterë në ruajtjen e kombit shqiptar apo formulimin e alfabetit. Kësaj i thojnë “hedhje e valles” për t’u pranuar nga diskursi i çastit dhe për ta bërë fenë “të përtypshme”. S’ka dobi për njerëzit paraqitja e fesë së tyre si mjet kombformimi, a çfarëdoqoftë, pavarësisht nga nijeti i mirë. S’po themi, p.sh., se Islami nuk ishte qendror në ruajtjen e kombësisë shqiptare, por s’ka kuptim përsëritja vend pa vend e pohimeve të tilla. Islami nuk ka si funksion shpëtimin e kombeve, edhe pse ka dëshmi që i ka ruajtur ato, e jo veç atë shqiptar. Islami është njohje e Realitetit ashtu siç është, dhe ofron rrugën për t’iu qasur Atij. Theksi duhet të vihet në vendin e vet. Përndryshe, s’është surprizë fare kur dikush del e pyet nëse na duhet më feja meqë kombin e shtetin e formuam.

[34] Tarifa, A na duhet më feja?

[35] Frithjof Schuon, From the Divine to the Human (Bloomington, IN: World Wisdom, 1982), f. 12.

[36]Appleyard, Understanding the Present, f. 9.

[37]Zeitgeist, fjalë nga gjermanishtja, adoptuar nga shumë gjuhë, që mund të përkthehet si moda e të menduarit e jetuarit në një periudhë të caktuar të historisë.

[38]Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 47.

[39]Të shihet kritika nga Wolfang Smith ndaj një prej keqinterpretimeve më flagrante të doktrinës së krishterë, Teilhardizmit, në librin e tij Teilhardism and the New Religion (IL: TAN Books, 1988).

[40]Të shihet Seyyed Hossain Nasr, Knowledge and the Sacred (NY: State University of New York, 1989), kapitulli I.

[41]Të shihet Nasr, Njeriu dhe Natyra, kapitulli II.

[42]Nuk është e rastësishme që fjala ajete përdoret edhe për vargjet kur’anore edhe për shenjat e natyrës.Kjo përkon me atë çfarë në Krishterim njihet si vestigia Dei – gjurmë apo shenja të Zotit.

[43]Mbi mekanizimin e kuantifikimin e qasjes ndaj natyrës të shihet Seyyed Hossein Nasr, Religion and the Order of Nature (New York: Oxford University, 1996), ff. 130-132.

[44] Doktrinat e religjioneve, që nga ato abrahamiket deri te ato të indianëve të Amerikës, unanimisht bien dakord se koha sjell degradimin e njeriut në rang idividual, shoqëror, institucional… Opinioni i inxhinierëve socialë sot kërkon të besojmë të kundërtën, se në të ardhmen do të hamë të gjithë me lugë të artë e jetojmë në paqë sapo të eksportojmë civilizimin apo demokracinë nëpër botë.

[45]Shenjë e degradimit pasiv ështe indiferenca, si psh, shitja nga shqiptarët (e jo vetëm) e punimeve mjeshtërore të artizanatit koleksionistëve të huaj për një fraksion qesharak të vlerës së tyre.Ndërsa masakra ndaj arkitekturës e urbanistikës tradicionale është shenjë e degradimit aktiv.Por,indiferenca e përçmimi i paraprijnë veprimit; demonizimi i trashëgimisë shqiptare, veçanërisht asaj myslimane, është parakusht i sulmit ndaj saj. P.sh., është rrëqethëse kur akoma sot flitet për “pastrim” të shqipes nga fjalët orientale (ndërsa përdoren fjalë të huaja vend e pa vend), sepse kjo i demonizon ato dhe çdo gjë që lidhet me to. Të mos harrojmë se “pastrimi” gjuhësor, u ndoq nga ai urbanistik, e logjikisht edhe nga “pastrimi” i gjakut në Ballkan, siç dëshmojnë luftërat në Kosovë e Bosnjë.

[46]Chittick, Shkencë e Kosmosit, f. 72. Të kuptuarit e shkencave tradicionale islame është zbehur nga braktisja apo shkatërrimi i qendrave të diturisë islame, për arsye të jashtme e të brendshme, por ato prapë kanë mbijetuar; madje ka pasur e vazhdon një ringjallje e interesit dhe përkushtimit.

[47]Ibid., f. 148.

[48]Ibid., f. 73.

[49]“Dağlar ile taşlar ile, Çağırayım Mevlâm seni, Seherlerde kuşlar ile, Çağırayım Mevlâm seni!”

[50]Për indianët e Amerikës natyra e kozmosi ishin faltorja ku ata sodisnin shenjat e manifestimit të Misterit të Madh (Wakan Tanka), e toka gëzonte një shenjtëri të veçantë në religjionin e tyre. Të shihet Joseph Epes Brown, The Sacred Pipe (Norman: University of Oklahoma, 1953).

[51]“Ne do t’ua dëftojmë shenjat Tona ndër horizonte dhe në vetet e tyre, gjersa t’u bëhet e qartë se është e vërteta” (41:53), “A s’e keni parë që Zotin e madhëron gjithçka në qiej e në tokë dhe zogjtë që hapin krahët? Secili e di lutjen dhe madhërimin e vet” (24:41), “Atë e madhërojnë shtatë qiejt, Toka dhe gjithçka gjendet në to: nuk ka gjë që të mos e madhërojë duke e lavdëruar, por ju nuk ua kuptoni madhërimin” (17:44); të njëjtën gjë thotë edhe Hygoi i Shën Viktorit me fjalët “E tërë natyra flet rreth Zotit” (Omnis natura Deo loquitur).

[52]Nëse mund ta thjeshtojmë kështu, njohuria mbi grupin e gjakut, apo sekuenca e ADN-së së një miku mund të jetë natyrshëm pjesë e njohjes tonë ndaj tij apo saj. Ama s’mund të reduktohet njohja e mikut në analiza gjaku apo sekuenca ADN-je. Kjo analogji vlen edhe për natyrën, e cila është më tepër se konglomerat molekulash e thërrmijash subatomike, pavarësisht pretendimeve reduksioniste.

[53] Shih Chittick, Shkencë e Kozmosit, f. 62-63. Një nga Emrat e Zotit është edhe Kuddus – I Shenjti.

[54]Shtetet e osmanëve, safavidëve, dhe mughalëve, u themeluan – përkatësisht në shek. E XIV-të, XV-të, dhe XVI-të – nga pasardhës të mongolëve turkikë, të cilët në shek. e XIII-të nënshtruan pothuajse gjithë shtetet lindore të Islamit, që nga Kina e India në Mesdhe.

[55] Flasim për diturinë në kontekstin tradicional islam, e jo barazimin e saj me shkencën moderne, një mëkat për të cilin janë fajtorë shumë mendimtarë myslimanë modernë. Të shihet Nasr, Islami, Shkenca, Muslimanët dhe Teknologjia.

[56]Kur mongolët erdhën para dyerve të qytetit Urgenç (në Uzbekistanin e sotëm) i ofruan Nexhmedin Kubrasë (vd. 1221), dijetarit me emër, të njohur edhe si “gdhendësi i shenjtorëve”, të largohej i lirë, pasi kishin dëgjuar për emrin e urtësinë e tij. Ai refuzoi e qëndroi të luftonte bashkë me të tjerët, e vdiq duke mbrojtur qytetin. Ishte rreth 90 vjec. Shih edhe Fatos Kopliku (2015), Nga Imam Aliu te Selaheddin Ejjubiu, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha, Zani i Naltë, nr. 10, ff. 31-49.

[57]Kjo mësymje është shumë më e rrezikshme se çdo sulm ushtarak, sepse kërkon me ngulm zaptimin e mendjes e qenies së njeriut; diçka e pamundur pa e zbrazur njeriun nga malli për Zotin.

[58]Baghavad Gita, kapitulli 16, vargu 8. Me këto vargje avatari Krishna i rrëfen kredon e asurave, forcave demoniake, Arxhunës, një nga kryeheronjtë e poemës Mahabharata.

[59] Simone Weil (1909-1943), filozofe franceze, aktiviste gjatë Luftës së Dytë, e cila në vitet e fundit të jetës pati një përvojë të thellë mistike që do të ngjyroste shkrimet e saj.

[60]Gai Eaton, King of the Castle: Choice and Responsibility in the Modern World (Cambridge: Islamic Texts Society, 1990), f. 33.

[61] Thomas Eliot, The Wasteland, 1922.

[62]Tarifa, A na duhet më feja? Gjithashtu, po në atë paragraf, dhe disa të tjerë, ka një keqkuptim e keqpërdorim të thekshëm të fjalës “metafizikë”.

[63]Shih shënimin 42.

[64]Për një trajtim të gjendjes së sotme (në Islam njihet si ahiri zaman, ose në Hinduizëm si kali juga) nga një këndvështrim tradicional, të shihet Martin Lings, The Eleventh Hour: The spiritual crisis of the modern world in the light of tradition and prophecy (Cambridge, UK: Quinta Essentia, 1987).

[65]William C. Chittick, Ibn ‘Arabiu: Trashëgues i Profetëve, shqip., parath. & shën. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2012), f. 89.

[66]Cit. nga Titus Burckhardt, The Mirror of the Intellect: Essays on Traditional Science and Sacred Art, trans. & ed. William Stoddart (Albany, NY: State University of New York Press, 1987), f. 22.

[67] Ndajfolje krahinore që do të thotë: orë e çast, gjithnjë.